ما وقتى بخواهيم قرآن را نگاه كنيم و همين تفاسيرى كه متعارف است نگاه كنيم، بعضى‏شان به اين معانى اشاره دارند؛ همين تعليم و تعلم با كر و كورهاست. قرآن همه مسائل را دارد؛ لكن آن كسى كه ادراك مى‏كند إنَّما يَعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِهِ است. قرآن را آنكه مخاطبش است مى‏فهمد؛ و معلوم است آن كسى كه مَنْ خُوطِبَ بِهِ است و قرآن را مى‏فهمد، آن مرتبه‏اى از قرآن است كه: نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ، نَزَلَ عَلى‏ قَلْبِهِ اين را غير از خود او نمى‏تواند مشاهده كند. قضيه، قضيه ادراك عقلى نيست، قدم برهان نيست، قضيه مشاهده است، آن هم مشاهده غيبيه. مشاهده با چشم نيست، مشاهده با نفس نيست، مشاهده با عقل نيست، با قلب نيست. آن قلبى كه قلب عالم است، قلب نبى، مشاهده با اوست، دريافته، لكن نمى‏تواند بيان كند؛ مگر در لفافه امثله و الفاظ، به يك آدمى كه كور است چطور شما مى‏توانيد بفهمانيد كه نور چيست؟ با چه زبانى، با چه حرفى؟ جز اين است كه مى‏گويى نور يك چيزى [است كه ]روشن مى‏كند؟ آدمى كه نديده است نور را، چطور آن كسى كه نور را ديده مى‏تواند به او افهام كند؟ جز اينكه عقده در لسانش هست؛ و اين عقده براى اين است كه طرف، عقده در گوشش است؛ آن عقده‏اى كه در لسان انبيا بود، پيغمبر اكرم عقده‏اش از همه بيشتر بود، براى اينكه آنچه او يافته بود، آنچه از قرآن در قلب او نازل شده بود، براى چه كسى بيان بكند، مگر آنكه رسيده [باشد ]به مقام ولايت تامه. شايد يكى از معانى ما أُوذِىَ نَبِىٌّ مِثْلَ ما أُوذيتُ‏⁽²⁰³⁾ - اگر وارد شده باشد از رسول اللَّه- اين باشد كه يك آدمى كه آنچه را بايد برساند نتواند برساند؛ آنكه كسى را نيابد كه به او آنچه يافته بگويد، تأثر دارد. [خصوصاً ]آنچه كه او يافته بود، فوق همه آنها بود كه سايرين يافته بودند؛ و كسى كه يافته است امورى [را ]و ميل دارد همه بيابند، و نتواند برساند، تأثر [ش چقدر است؟ ]آن پدرى كه مى‏خواهد بچه‏اش شمس را ببيند، ولى بچه كور است، تأثرش چقدر است؟ بخواهد افهام كند چه بگويد؟ چه بگويد كه اين نور را بفهمد؟

عناوينى كه همه‏اش مجهول [است ]جز مجهولات چيزى نيست.

الْعِلْمُ هُوَ الْحِجابُ الْأكْبَرُ؛ يك حجاب بزرگ همين علم است؛ سرگرم مى‏كند انسان را به همين مفاهيم كليه عقليه، و از راه بازش مى‏دارد.

حجاب است براى اوليا؛ و هر چه علم زيادتر بشود، حجاب غليظتر مى‏شود. علقه انسان به همان علمى كه دارد [است كه ]گاهى هم عالم خيال مى‏كند همه‏اش همين است. انسان از باب اينكه خودخواه هست، مگر اينكه از اين جلد بيرون برود، هر علمى را كه يافته است، ادراك كرده و خوانده، همه كمالات را منحصر به آن مى‏داند. فقيه خيال مى‏كند غير فقه چيز ديگر نيست در عالم؛ عارف هم خيال مى‏كند غير عرفان چيزى نيست؛ فيلسوف هم خيال مى‏كند غير فلسفه چيزى نيست؛ مهندس هم خيال مى‏كند غير هندسه چيزى نيست. حالا يا علم را فقط عبارت از آن مى‏دانند كه با مشاهده و با تجربه و اينها باشد، اين را علم مى‏دانند، ما بقى را ديگر علم نمى‏دانند. [...]اين حجاب بزرگى است براى همه.

حجابهاى زيادى هست كه غليظتر از همه، همين حجاب علم است؛ يعنى آنچه بايد با آن راه را پيدا كند، همان مانع بشود؛ علمى كه بايد انسان را هدايت كند، مانع از هدايت بشود؛ و علمهاى رسمى همه همين طورند كه انسان را از آنچه بايد باشد، محجوب مى‏كنند؛ خودخواهى مى‏آورند.

وقتى علم در يك قلب غير مهذب وارد بشود، انسان را به عقب مى‏برد.

هر چه انباشته‏تر باشد، مصايبش زيادتر است. وقتى يك زمين شوره‏زار [يا ]سنگلاخ باشد، هر چه تخم در آن بكارند نتيجه نمى‏دهد. يك زمين شوره‏زار، قلب محجوب، غير مهذب، قلبى كه از اسم خدا هم مى‏ترسد [بى‏حاصل است. ]بعضيها از مسائل فلسفى- با اينكه فلسفه يك علم رسمى است- چنان رم مى‏كنند كه خيال مى‏كنند يك مارى است. فيلسوف هم از عرفان آن طور رم مى‏كند. عارف هم همين طور است، [تا ]بالاتر ...

همه علوم رسمى سر به سر قيل است و قال. ⁽²⁰⁴⁾

و من نمى‏دانم ما كى [مى‏توانيم ]لا اقل آن طور خودمان را مهذب كنيم كه اين علوم رسمى خيلى مانعمان نشود؛ از خدا مانعمان نشود، از ذكر اللَّه مانعمان نشود. اين هم خودش يك مسأله‏اى است. اشتغال به علم، اسباب اين نشود كه از خدا غافل بشويم؛ اشتغال به علم، اسباب اين نشود كه يك غرور پيدا بشود كه ما را از مبدأ كمال دور كند. اين غرورى كه در ملاها هست، چه آنهايى كه علوم مادى و طبيعى دارند و چه آنهايى كه علوم شرعى دارند يا علوم عقلى دارند. اين، اگر قلب مهذب نباشد، يك غرورى مى‏آورد؛ همان غرورى كه انسان را از خدا بكلى بازمى‏دارد.

وقتى مشغول مطالعه است، غرق در مطالعه است، وقتى مشغول نماز است، پيشِ نماز نيست. يكى از دوستان ما بود- خدا رحمتش كند- مى‏گفت كه: يادم نيست بگذار بايستم نماز، يادم بيايد. كأنّه انسان وقتى وارد مى‏شود به نماز، تو [ى ]نماز نيست، اصلًا به خدا توجه ندارد، قلبش آنجا نيست، قلبش جاى ديگر است؛ شايد فكر اين باشد كه مسأله علمى را حل كند. اين علمى كه مقدمه براى رسيدن به مقصود است، انسان را از مقصود بازدارد. علم شرعى است، علم تفسير است، علم توحيد است، لكن در قلب غير مهيا، غير مهذب، علم توحيد هم يك غل و بندى است كه نمى‏گذارد، مانع مى‏شود، علوم شرعى هم همين طورند، اينها همه وسيله‏اند. علوم شرعى، مسائل شرعيه يك وسايلى هستند، آنها وسايل عمل هستند، [عمل ]هم وسيله است. همه براى يك مقصدند، همه براى اينند كه بيدار بشود اين نفس، از اين حجابهايى كه همه براى ما ظلمانى است، از اين ظلمتها بيرون برود، بعد برسد به حجابهاى نورانى. مثل اينكه چنين تعبيرى هست كه: إنَّ للَّهِ سَبْعينَ ألْفَ حِجابٍ مِنْ نُورٍ⁽²⁰⁵⁾، همين طور نه مِنْ ظُلُماتٍ، آنها هم كه نور هستند، باز حجاب هستند. ما هنوز از حجابهاى ظلمانى بيرون نرفته‏ايم، ما توى حجابها مى‏لوليم و تا آخر هم [معلوم نيست ]چه خواهد شد؟! علم در نفوس ما تأثيرى نكرده، الّا تأثير سوء؛ علوم شرعيه، علوم عقليه، اينهايى كه اين بيچاره‏ها اسمش را ذهنيات مى‏گذارند، اينهايى كه اين محجوبها ذهنيات مى‏گويند، [واقعاً ذهنيات ]هستند، يعنى عينيت ندارند، اينها وسيله‏اند براى رسيدن به مقصد؛ و هر كدام ما را بازدارند از آن مقصد، ديگر علم نيست، اين حجاب است، ظلمت است، حجاب ظلمانى است. هر علمى كه انسان را بازدارد از مقصد، از آنچه كه براى آن انبيا آمدند، [حجاب است. ]انبيا آمدند مردم را از اين دنيا، از اين ظلمتها بيرون بكشند؛ و به مبدأ نور برسانند، مبدأ نور، انوار نه، نور مطلق؛ مى‏خواهند انسان را فانى كنند در نور مطلق، اين قطره را در آن دريا فانى كنند- البته مثال منطبق نيست- تمام انبيا براى همين آمده‏اند و تمام علوم وسيله است و عينيت مال آن نور است، ما عدمهاييم ⁽²⁰⁶⁾، اصلمان از آنجاست، عينيت مال آنجاست. همه انبيا هم آمده‏اند كه ما را از اين ظلمتها بيرون بكشند و به نور برسانند، نه به انوار، از حجابهاى ظلمانى، و از حجابهاى نورانى بيرون بكشند و به نور مطلق متصل كنند.

گاهى علم توحيد هم حجاب است. علم توحيد است، برهان اقامه مى‏كند بر وجود حق تعالى؛ لكن محجوب است از او. همين برهان دورش مى‏كند، از آنچه كه بايد باشد دورش مى‏كند. انبيا قدمشان اين طور نبوده؛ اوليا و انبيا قدمشان، قدم برهانى نبوده؛ آنها برهان مى‏دانستند؛ اما قضيه، قضيه اثبات واجب به برهان نبوده. مَتى‏ غِبْتَ: كى غايب بودى. حضرت سيد الشهدا مى‏فرمايند: عَمِيَتْ عَيْنٌ لا تَراكَ عَلَيْها رَقيباً⁽²⁰⁷⁾ آن چشمى كه نمى‏بيند تو حاضرى و مراقبى، كور باشد، و كور هم هست. اول مرتبه قيام است: قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُم بِواحِدَةٍ أَن تَقُومُوا للَّهِ‏⁽²⁰⁸⁾. اصحاب سير هم اين را منزل اول دانسته‏اند؛ شايد هم مقدمه باشد و منزل نباشد.

در منازل السائرين اين را منزل اول دانسته؛ لكن ممكن است كه اين اصلًا مقدمه باشد، منزل بعد باشد. اول اين است كه يك وصيت، يك موعظه به وسيله يك موجودى كه خودش يافته است [صادر مى‏شود ]و مى‏فرمايد به آنها بگو كه: إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوحِدَةٍ؛ فقط يك موعظه، فقط اينكه قيام كنيد براى خدا. همه چيز از اينجا شروع مى‏شود، همه مسائل از اينجا شروع مى‏شود كه قيام للَّه باشد، انسان نهضت كند براى خدا، بايستد براى خدا، از اين خواب بيدار بشود. كأنّه [امر مى‏كند ]به اين خوابها، به اينهايى كه افتاده‏اند آنجا و خوابند و بيهوش، بگو كه من به شماها يك موعظه دارم و آن اين است كه بلند شويد از جا براى خدا، قيام كنيد براى خدا، راه بيفتيد؛ و ما همين يك موعظه را هم تا حالا گوش نكرده‏ايم، براى او راه نيفتاده‏ايم. راه افتادنمان براى خودمان است؛ آنها هم كه خيلى خوب هستند باز براى خودشان. بله اوليايى هستند كه يك جور ديگرند؛ آن موعظه براى ما خوابهاست، آنها رسيده‏اند، بالا هستند. ما را خواهند برد، اين معنا را هيچ كس نمى‏تواند [انكار كند ]ما الآن اينجا هستيم و موكلهايى كه بر همه قواى ما تسلط دارند، دارند ما را مى‏برند. آن قوا دارند ما را به آن طرف مى‏كشند؛ از اول كه در طبيعت هستيم دارند مى‏كشند ما را [به ]طرف جاى ديگر، ما خواهيم رفت، لكن خواهيم رفت با ظلمتها، با حجابها.

حب دنيا، مبدأ همه چيز است. حُبُّ الدُّنْيا رَأْسُ كُلِّ خَطيئَةٍ⁽²⁰⁹⁾. مبدأ همه خطايا همين است. حب دنيا، گاهى وقتها انسان را به آنجا مى‏رساند كه اگر موحد هم هست، لكن اگر اعتقادش باشد كه خدا از او دنيا را گرفته، در قلبش كدورتى حاصل مى‏شود، يك بغضى حاصل مى‏شود.

گفته شده است آن آخرى كه انسان مى‏خواهد ارتحال كند از اين عالم، مى‏آيند شياطينى كه مى‏خواهند نگذارند اين آدم، موحد از اين عالم بيرون برود، مى‏آورند جلوى رويش چيزهايى را كه دوست دارد. طلبه مثلًا كتاب دوست دارد، كتابش را مى‏آورند مى‏گويند كه ما آتش مى‏زنيم، برگرد از اين عقيده‏اى كه دارى و الّا اينها را آتش مى‏زنيم. آنكه علاقه به فرزند دارد، آنكه علاقه به چيز ديگر دارد [همين طور است ].

خيال نكنيد كه اهل دنيا عبارت از آنهايند كه مثلًا كاخ ⁽²¹⁰⁾دارند؛ ممكن است يك نفر خيلى هم كاخ داشته باشد، اهل دنيا نباشد، يك طلبه‏اى يك كتاب داشته باشد، اهل دنيا باشد، علاقه داشته باشد. ميزان علاقه است؛ ميزان دنيا، آن علايقى است كه انسان به اين اشياء دارد؛ و اين علايق ممكن است آن دم آخر كه انسان ببيند دارد از علايقش جدا مى‏شود، دشمنى بياورد با خدا؛ دشمن خدا بشود و از اين عالم برود.

علايق را بايد كم بكنيم؛ علاقه‏ها بايد كم بشود، طبيعتاً ما از اينجا مى‏رويم؛ [و ]على اىّ حال چه علاقه قلبى به چيزى داشته باشيم يا نداشته باشيم، فرقى به حال [ما ]نمى‏كند. شما فرض كنيد كه علاقه داشته باشيد به اين كتابتان يا نداشته باشيد، كتاب مال شماست؛ از آن هم استفاده مى‏كنيد. علاقه داشته باشيد به اين خانه يا نداشته باشيد، اين خانه مال شماست، استفاده هم مى‏كنيد. علاقه را كم كنيد، علاقه را تا مى‏توانيد از بين ببريد. آنكه انسان را گرفتار مى‏كند، اين علاقه‏اى است كه انسان دارد، آن هم از حبّ نفس است، مبدأ همان حبّ نفس است. حبّ دنيا، حبّ نفس، حبّ رياست، يك دردى است كه انسان را به هلاكت مى‏رساند.

حبّ مسند، حبّ مسجد، همه اينها دنياست، علايق دنياست؛ حجابهايى است كه بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ. دائم ننشينيم و بگوييم آنهايى كه داراى كذا و كذا هستند چنين و چنانند. ببينيد خودتان در آن حدى كه هستيد چطوريد؛ علاقه شما به آن چيزى كه داريد چقدر قوّت دارد، و روى اين علاقه هست شما به او ايراد مى‏گيريد.

اگر اين حبّ نفس و خودخواهى نباشد، انسان از ديگران عيب نمى‏گيرد. اين عيب‏گيريهايى كه بعضى از ما نسبت به ديگران مى‏كنيم، همه‏اش براى اين است كه ما خودمان را- براى آن حبّ نفسى كه داريم- خيلى مهذب و صحيح و آدم كامل مى‏دانيم و ديگران را معيوب مى‏دانيم و به عيبشان ايراد مى‏گيريم. در آن شعر هست كه يك آقايى- شعرش را نمى‏خواهم بخوانم- به يك كسى اشكال كرد. [او ]گفت من همينهايى كه مى‏گويى هستم، اما تو آن طور كه مى‏نمايى هستى؟ ما كه داريم در جامعه نمايش مى‏دهيم كه ما براى خدا درس مى‏خوانيم، درس شريعت مى‏خوانيم، چون درس شريعت [مى‏خوانيم، پس ]از جند اللَّه هستيم و اسم خودمان را جند اللَّه گذاشته‏ايم، ما آن طورى كه ظواهرمان هست، هستيم؟ همين مقدارِ خيلى نازل، كه اين ظواهر با باطن همگام باشند، نه منافى باشند، ظاهر يك جور و باطن يك جور. مگر نفاق غير از اين است؟

نفاق همه‏اش اين نيست كه اظهار ديانت بكند و نباشد، مثل ابو سفيان. اين هم نفاق است كه اظهار بكند من يك آدم كذا و كذا هستم، و خلافش باشد؛ اين هم نفاق است، اينها هم از منافقينند، منتها يكى آن مرتبه است، يكى هم اين مرتبه است.

بالاخره بايد از اين دنيا رفت و گفته نشود كه اينها دعوت به آن طرف مى‏كنند و اينجا نه! انبيا در عين حالى كه همه دعوتهايشان براى آنجا بود، اينجا عدالت را رواج مى‏دادند. پيغمبر اكرم در عين حالى كه يك موجود الهى بود، به او نسبت مى‏دهند كه فرمود: لَيُغانُ عَلى‏ قَلْبى وَ إنّى لَأسْتَغْفِرُ اللَّهَ فى كُلِّ يَوْمٍ سَبْعينَ مَرَّةٍ⁽²¹¹⁾. همين معاشرت كردن با اشخاصى كه ناباب بودند، موجب كدورت مى‏شود. يك كسى كه دائم الحضور بايد باشد پيش محبوبش، اگر يك نفر كه خيلى آدم صحيح و خوبى است، پيش او برود و مثلًا بخواهد مسأله بپرسد، لكن اين بازمى‏دارد او را به همين مقدار، از آن مرتبه‏اى كه مى‏خواهد باشد. در عين حال كه اين هم حضور است، اين آدمى كه با او صحبت مى‏كند در نظر او از مظاهر است؛ لكن از آن مرتبه‏اى كه او مى‏خواهد دائم الحضور باشد در آن مرتبه، بازش مى‏دارد. لَيُغانُ عَلى‏ قَلْبى وَ إنّى لَأسْتَغْفِرُ اللَّهَ في كُلِّ يَوْمٍ سَبْعينَ مَرَّة، يك چنين چيزى از پيغمبر نقل شده است، كه اشتغال به اين طور مسائل، حجاب است براى ما؛ و ما بايد از اين حجاب بيرون بياييم. لا اقل اين مقدار كه نمايش مى‏دهيم باشيم؛ نه غير آنكه نمايش مى‏دهيم باشيم. اگر در جبهه‏مان آثار سجود هست، كه للَّه داريم كار مى‏كنيم، در نماز ريا نكنيم ديگر. اگر خيلى خودمان را مقدس جلوه مى‏دهيم، ربا نخوريم، كلاه نگذاريم سر ديگران و هكذا ....

اينكه خيال كردند كه اين علوم معنوى، مردم را از فعاليت بازمى‏دارند، اين اشتباه است؛ همان آدمى كه اين علوم معنوى را به مردم ياد مى‏داد و كسى هم مثل او بعد از رسول اللَّه حقايق را نمى‏دانست، همان روزى كه با او بيعت كردند- به حسب تاريخ- كلنگش را برداشت، رفت سراغ فعاليتش، منافات با هم ندارد. اينهايى كه به خيال خودشان از دعا و ذكر و [امثال ]اينها مردم را پرهيز مى‏دهند كه بچسبند اين مردم به دنيا، اينها هم نمى‏دانند قصه چيست، اينها نمى‏دانند كه همين دعا و همين چيزها آدم را مى‏سازد، به طورى كه [با ]دنيا هم آن طورى كه بايد با آن رفتار كند، مى‏كند.

عدل را همين انبيايى كه همه مصايب براى آنها بود و اهل ذكر و فكر و همه چيز بودند، در دنيا اقامه كردند، به ضد ستمگرها قيام كردند؛ همان حسين بن على- سلام اللَّه عليه- [قيام ]كرد كه دعاى يوم العرفه‏اش را مى‏بينيد چيست. همان دعاها مبدأ اين طور مسائل مى‏شود، همان توجهات به خدا. اين ادعيه انسان را متوجه مى‏كند به مبدأ غيبى. اگر انسان درست بخواند، همان توجه به مبدأ غيبى موجب اين مى‏شود كه انسان علايقش به خودش كم بشود؛ و اين نه مانع از فعاليت است؛ خير، اين فعاليت هم مى‏آورد، لكن فعاليت براى خودش نيست. مى‏فهمد كه بايد فعاليت كند براى بندگان خدا؛ خدمت به خداست.

اينهايى كه از كتب ادعيه انتقاد مى‏كنند، براى اين است كه نمى‏دانند، جاهلند، بيچاره‏اند؛ نمى‏دانند كه اين كتب ادعيه چطور انسان مى‏سازد.

اين دعاهايى كه از ائمه ما وارد شده است، مثل مناجات شعبانيه، مثل كميل، دعاى حضرت سيد الشهدا- سلام اللَّه عليه- سمات، اينها چطور انسان درست مى‏كنند. همان كه آن دعاى شعبانيه را مى‏خواند، شمشير [هم ]مى‏كشد. در روايت است كه همه ائمه دعاى شعبانيه مى‏خواندند. ⁽²¹²⁾

من نديدم كه در ساير ادعيه كه اين طور تعبير شده باشد كه همه ائمه مى‏خواندند. همان كه اين دعاى شعبانيه را مى‏خواند، همان شمشير مى‏كِشد و با كفار جنگ مى‏كند. اين ادعيه انسان را از اين ظلمت بيرون مى‏برد؛ وقتى كه از اين ظلمت بيرون رفت، يك انسانى مى‏شود كه براى خدا كار مى‏كند؛ كار مى‏كند اما براى خدا، شمشير مى‏زند براى خدا، مقاتله مى‏كند براى خدا، قيامش براى خداست. نه اين است كه ادعيه بازمى‏دارد انسان را از اينهايى كه آن آقايان مى‏گويند. آنها همه آمالشان همين جاست. هر چه ماوراى اينجا باشد ذهنيات است در نظر آقايان، و يك وقت هم به آن مى‏رسند كه ببينند آنها عينيات بوده، اينها ذهنيات است. همين ادعيه و همين خطبه‏ها، و همين نهج البلاغه و همين مفاتيح الجنان و همين كتابهايى كه ادعيه هستند، اينها همه كمك انسانند، در اينكه انسان را آدم كنند.

وقتى يك انسانى آدم شد، به همه اين مسائل عمل مى‏كند، زراعت هم مى‏كند، لكن زراعتى كه براى خداست؛ جنگ هم مى‏كند. همه اين جنگهايى كه در مقابل كفار و در مقابل ستمگرها شده، از اصحاب توحيد و از اين دعاخوانها بوده [است ].آنهايى كه در ركاب رسول خدا، در ركاب امير المؤمنين بودند، اكثراً اهل اين جور عبادات زياد بودند. خود حضرت امير در بحبوحه جنگ ايستاده بود، نماز مى‏خواند. آنجا قتال بود و او نمازش را مى‏خواند. قتال هم مى‏كرد، نماز هم مى‏خواند. وقتى هم در همان بحبوحه جنگ از او يك مطلبى را پرسيدند، ايستاد توحيد برايشان گفت. يك كسى گفت كه آخر در اين وقت، فرمود- به حسب نقل- ما براى اين جنگ مى‏كنيم،⁽²¹³⁾جنگمان براى دنيا [نيست ]نمى‏خواهيم با معاويه جنگ كنيم تا شام را بگيريم. شام و عراق را پيغمبر و امير نمى‏خواستند. آنها مى‏خواستند اينها را آدم كنند، مى‏خواستند جان مردم را از دست مستكبرين رهايى ببخشند. اينها هم همانها بودند كه اصحاب دعا بودند. همين دعاى كميل را كه از حضرت امير وارد شده [ببينيد ]همين آدمِ كميل بخوان، شمشير بزن است.

دور كردن مردم از ادعيه و كتب دعا [آن طور ]كه يك وقتى آتش مى‏زدند، يك روزى داشت آن مرد خبيث، كسروى‏⁽²¹⁴⁾ كه روز آتش‏سوزى بود، كتابهاى عرفانى و كتابهاى دعا و [امثال ]اينها را مى‏آوردند، مى‏گفتند كه آن روز آتش مى‏زد. اينها نمى‏فهمند دعا يعنى چه. تأثير دعا را در نفوس نمى‏دانند. نمى‏دانند كه همه خيرات و بركات از همان دعاخوانهاست. همينها هم كه به طور ضعيف دعا مى‏خوانند و ذكر خدا مى‏گويند، به اندازه همان مقدار تأثيرى كه [در آنهاست ]-طوطى وار هم هست، لكن درشان تأثير كرده- بهتر از آنهايند كه تارك هستند.

نمازخوان و لو اينكه يك مرتبه نازله‏اى را دارد، از آن نمازنخوان بهتر است، مهذبتر است. اين دزدى نمى‏كند. پرونده‏هاى جنايت را شما بررسى كنيد، ببينيد چقدرش مال طلبه است، چقدرش مال غير طلبه است، چند تا ملا پرونده دزدى يا شرب خمر يا فرض كن جهات ديگر داشته؛ البته اشخاص قاچاق هم در اين طايفه هستند، اما آنها نه اهل نمازند، نه اهل چيزهاى ديگرند؛ صورت قرار داده‏اند اين را براى استفاده. اما همين دعاخوانها و همين كسانى كه به ظواهر اسلام عمل مى‏كنند، اينها پرونده‏هاى جنايتشان نسبت به ديگران، هيچ است و يا كم است. در نظم اين عالم همينها دخالت دارند.

دعا را نبايد از بين اين جمعيت بيرون برد. جوانهاى ما را نبايد از دعا منصرف كرد. اين يك مطلب غير صحيحى است به اسم اينكه قرآن بايد بيايد ميدان آن چيزى كه راه هست براى قرآن، از دست داد. اينها وسوسه‏هايى است كه از شئون شيطان است. به اسم اينكه قرآن بايد خواند، ديگر دعا و حديث بايد كنار برود و قرآن بيايد، دعا و حديث را اگر استثنا كنيم، قرآن هم رفته است. آنهايى كه قرآن را مى‏خواهند بياورند ميدان و حديث را كنار بزنند، آنها قرآن هم نمى‏توانند به ميدان بياورند.

آنهايى كه ادعيه را مى‏خواهند كنار بگذارند و به اسم اينكه ما قرآن مى‏خواهيم نه دعا، آنها قرآن را هم نمى‏توانند بياورند به صحنه. اينها از وساوس شيطان است، و از چيزهايى است كه انسان را گول مى‏زند، و بيان هم يك بيانى است كه جوانها را گول مى‏زند. بايد اين جوانها ببينند آنهايى كه اهل حديث بودند و اهل ذكر بودند و اهل دعا بودند، بيشتر خدمت كردند به اين جامعه، يا آنهايى كه اهل اين نبودند و مى‏گفتند ما اهل قرآنيم. كدام بيشتر خدمت كردند؟ تمام اين خيرات و مبرات كه مى‏بينيد، از اين مؤمنين است. تمام اين موقوفاتى كه براى خيرات مطلق و براى دستگيرى از ضعفاست، از اين اهل ذكر و اهل نماز و اهل دعاست، از غيرشان نيست. در اشرافى هم كه سابق بودند و متموّل بودند، آنهايى كه نمازخوان بودند، مدرسه درست كردند. آنهايى كه نماز مى‏خواندند، مريضخانه و امثال اينها درست كردند. اين يك مطلبى است كه نبايد از بين مردم بيرونش برد. بايد اين را ترويجش كرد، بايد مردم را وادار كرد به اينكه اين توجهات به خدا را داشته باشند.

ما اگر هم قطع نظر از اين بكنيم كه براى رسيدن انسان به كمال مطلق اين ادعيه كمك مى‏كند، براى اداره يك كشورى هم اينها كمك مى‏كنند.

كمك كردن يك وقت اين است كه انسان مى‏رود دزد را مى‏گيرد، يك وقت دزدى نمى‏كند. آنهايى كه اهل مسجد و دعا هستند، آنها اختلال نمى‏كنند، اين خودش كمك به جامعه است. وقتى جامعه [جمع ]افراد است، افراد اگر فرض كنيد نصفشان اشخاصى باشند كه به واسطه اشتغال به همين دعا و ذكر و امثال ذلك از معاصى [دورى مى‏كنند ]كاسب است، كسبش را مى‏كند، معصيت هم نمى‏كند، دزدى هم نمى‏كند. اينهايى كه سر گردنه مى‏روند و تفنگ مى‏كِشند و آدم مى‏كُشند، اينها اهل اين معانى نيستند؛ اگر اهل اين معانى بودند نمى‏كردند. تربيت جامعه به همين چيزهاست، به همين ادعيه است، به همين امورى است كه از پيغمبر و از خدا وارد شده است: قُلْ مَا يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّى لَوْ لَا دُعَاؤُكُمْ‏⁽²¹⁵⁾. اگر قرآن را هم مى‏خواهد، قرآن دارد از دعا تعريف مى‏كند، مردم را وادار به دعا مى‏كند كه اعتنا به شما نداشتيم اگر دعا نبود. پس، اينها قرآن را هم قبول ندارند. آنكه مى‏گويد ما دعا را نمى‏خواهيم، قرآن را هم نمى‏خواهد؛ يعنى قرآن را قبول ندارد. أُدْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ‏⁽²¹⁶⁾؛ مردم! مرا بخوانيد، دعا كنيد.

ان شاء اللَّه خداوند ما را از اهل دعا و اهل ذكر و اهل قرآن قرار بدهد.

ان شاء اللَّه.

جلسه چهارم‏

أعُوذُ بِاللَّه مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ

بسم اللَّه الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعَالَمِين

از صحبتهاى سابق يك مطلب ديگر هم استفاده مى‏شود؛ و آن اينكه اين باى بسم اللَّه باى سببيت، آن طور كه اهل ادب مى‏گويند نيست. اصلًا فاعليت حق از باب سببيت و مسببيت نيست، عليت و معلوليت هم نيست. بهترين تعبيرش همان است كه در قرآن واقع شده است كه گاهى ظهور: هُوَ الْأَوَّلُ وَ الآْخِرُ وَ الظَّهِرُ وَ الْبَاطِنُ‏⁽²¹⁷⁾؛ و گاهى تجلى تَجَلَّى‏ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ [تعبير كرده است؛ ]و اين غير از قضيه سببيت و مسببيت است، كه در سببيت و مسببيت، يك تمايلى كه مقتضى نيست در ذات حق تعالى با موجودات، [مفروض است ].از اين جهت يا بايد سببيت را يك معناى توسعه دارى حساب بكنيم كه تجلى و ظهور را هم شامل بشود، يا در اينجا بگوييم كه با، باى سببيت نيست. بگوييم: بِاسْمِ اللَّهِ كذا، يعنى بِظُهُورِهِ كذا، بِتَجلّيهِ كذا. يا بگوييم: الْحَمْدُ بِاسْمِ اللَّهِ، نه از باب اينكه حمد مسبب است حتى از براى اسم؛ و تعبير به سببيت و تعبير به عليت هم من يادم نيست كه در كتاب و سنت واقع شده باشد. اين يك تعبير فلسفى است كه در لسان فلاسفه واقع شده. من در كتاب و سنت يادم نيست كه عليت، سببيت به اين معنا آمده باشد؛ خلق است، ظهور است، تجلى است، اين تعبيرات است.

يك جهت ديگرى هم كه هست و يك روايتى هم در [مورد ]آن هست؛ قضيه نقطه تحت الباء است؛ اما حالا اين روايت چطور، آيا وارد شده باشد يا نه، شايد شواهد هم بر اين باشد كه چنين چيزى وارد نشده؛ لكن روايتى هست از حضرت امير- سلام اللَّه عليه- كه: أنَا النُقْطَةُ الَّتى تَحْتَ الْباءِ⁽²¹⁸⁾، اگر اين وارد شده باشد، تعبيرش اين است كه باء به معناى ظهور مطلق است، تعين اول، عبارت از مقام ولايت است. ممكن است مقصود امير- عليه السلام- اين معنا باشد كه مقام ولايت، به معناى واقعى ولايت، ولايت كلى، اين تعين اول است. اسم، تجلى مطلق است؛ اولين تعين، ولايت احمدى علوى است؛ و اگر هم وارد نشده باشد، مسأله اين طور هست كه تجلى مطلق، تعين اولش عبارت از مرتبه اعلاى وجود است، كه مرتبه ولايت مطلقه باشد.

در اسم، مسائلى هست. يكى از مسائل اين است كه اسم، يك وقت مال مقام ذات است، كه اسم جامعش اللَّه هست؛ و ديگر اسما، ظهور به رحيميّت، رحمانيّت همه از تجليات اسم اعظم است. اللَّه اسم اعظم است، و تجلّى اول است. آن وقت يك اسمايى در مقام ذات است و يك اسمايى در مقام تجليات به اسميّت است، يكى هم تجلى فعلى است، كه يكى مقام احد[يت ]گفته مى‏شود، يكى مقام واحديت گفته مى‏شود، يكى مقام مشيت گفته مى‏شود. اصطلاحات اين طورى هم دارد و شايد آيات شريفه آخر سوره حشر كه سه تا آيه است: هُوَ اللَّهُ الَّذِى لَا إِلهَ إِلَّا هُوَ علِمُ الْغَيْبِ و الشَّهدَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ، هُوَ اللَّهُ الَّذِى لَا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلمُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ [الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحنَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ ]هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ⁽²¹⁹⁾ .... [اشاره به اين باشد ].

اين احتمال مى‏رود كه اين در سه آيه وارد شدن و سه جور ذكر كردن، همين مقامات ثلاثه اسما باشد، كه اسم در مقام ذات، مناسب با همان اسماى اولى است كه در آيه وارد شده؛ و اسم به تجلى صفاتى، مناسب با آن اسمايى است كه در آيه دوم واقع شده؛ و تجلى فعلى هم مناسب با هُوَ اللَّهُ الْخلِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ ... است، كه سه جلوه است: جلوه ذات براى ذات و جلوه در مقام اسما و جلوه در مقام ظهور. شايد هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْاخِرُ (اول اوست، آخر هم اوست) [اشاره به اين باشد كه ]ديگران اصلًا منفى‏اند.

هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْاخِرُ وَ الظَّهِرُ وَ الْبَاطِنُ؛ هر چه ظهور است، اوست، هوست، نه اينكه از اوست: هُوَ الظاهِرُ وَ هُوَ الْباطِنُ وَ هُوَ الْأوَّلُ وَ هُوَ الآْخِرُ.

مراتب براى جلوه‏ها هست، لكن آن طور نيست كه جلوه‏ها از متجلى، يك جدايى داشته باشند، البته تصورش مشكل، بعد از تصور، تصديقش آسان است. شايد هم اللَّه، اسم از براى همان تجلى در مقام صفات باشد. آن وقت اگر اين باشد، اسم اللَّه [در ]بسم اللَّه اسم، ظهور از براى آن تجلى به طور جلوه جمعى است؛ و در عين حالى كه ظهور براى جلوه جمعى است، منافات با دو احتمالى كه سابق گفتيم، ندارد، هر دو با اين مى‏سازد؛ براى اينكه اينها يك مسأله جدايى نيستند؛ البته ما بايد از همه اين مسائل به طور ناقص رد بشويم.

و يك مطلب ديگرى هست در همه اين مسائل و مباحث، و آن اين است كه يك وقت واقعيات را ما به حسب ادراكاتى كه داريم، حساب مى‏كنيم وضعش چطور است؛ يك وقت ما از واقعيات به حسب عقل چيزى برداشت مى‏كنيم؛ و يك وقت از واقعيات به حسب مقام قلب چيزى برداشت مى‏كنند؛ و يك وقت مقام شهود و اين طور معانى [در كار ]است. در نظر ما كه ادراكاتمان ادراكات عقلى است، يا به قدم برهان يا شبيه به برهان، آنچه واقعيت است، همين است كه ما به حسب ادراك عقلى‏مان، واقعيات را اين طور ادراك مى‏كنيم؛ و حتى در نظر آنكه ادراكش يك مرتبه بالاتر از اين مسائل است، [اين طور است ]كه واقعيات همين است كه ذات مقدس است و جلوه او. ما هر نحوه هم ادراك بكنيم، اين است.

واقع مسأله اين است كه ذات مقدس است و جلوه او؛ حالا چه تجلى در مقام ذات يا تجلى در مقام صفات يا تجلى در مقام فعل، كه همين آياتى كه گاهى [اشاره ]مى‏كنم، همينها مى‏تواند شاهد باشد براى اين: هُوَ الْأَوَّلُ وَ الاخِرُ وَ الظَّهِرُ وَ الْبَاطِنُ. واقعيت مسأله اين طورى است كه مقابل ندارد حق تعالى، يك موجودى مقابل [او ] مقابلِ وجود مطلق اصلًا معنا ندارد.

يك وقت هم به حسب ادراكات خودمان حساب مى‏كنيم، كه ما خودمان چه ادراك كرديم، ادراك عقلى‏مان چيست، و آيا آن ادراك عقلى را به قلب هم رسانده‏ايم تا ايمان اسمش باشد، يا با قدم سير و اينها هم حركت كرده‏ايم تا عرفان و معرفت اسمش باشد، تا آخر آنجاهايى كه بشر مى‏تواند [برسد ].

و اينها قضيه ادراك ما از واقعيات است، و گر نه واقعيات همان جور است كه هست. اصلًا به حسب واقع، غير حق تعالى چيزى نيست، هر چه هست، اوست. جلوه هم جلوه اوست. نمى‏توانيم يك مثال منطبق پيدا بكنيم، ظلّ و ذى ظلّ ناقص است. شايد نزديكتر از همه مثالها، موج دريا باشد، موج نسبت به دريا. موج از دريا خارج نيست. موجِ درياست؛ نه دريا، موج دريا. اين موجهايى كه حاصل مى‏شود، درياست كه متموّج مى‏شود؛ اما وقتى ما به حسب ادراكمان تصور بكنيم كأنَّه به نظر ما مى‏آيد كه دريا و موج [دو چيزند، در حالى كه ]موج يك معناى عارضى است براى آن. واقع مطلب [اين است كه ]غير دريا چيزى نيست، موج دريا همان درياست، عالم يك موجى است. البته مثال باز هم همان طور است كه قائل گفته است كه: خاك بر فرق من و تمثيل من، مثال ندارد.

ما به حسب ادراكاتمان كه مى‏خواهيم در اين مسائل وارد بشويم يك مرتبه تصورات كلى اين مسائل است: اسم ذات، اسم صفات، اسم افعال، مقام كذا، كه همان مفاهيم است، يك ادراك مفهومى است. مرتبه ديگر اين است كه ما اين مفاهيمى [را ]كه ادراك مى‏كنيم، با قدم برهان ثابت بكنيم كه واقعيت اين طور است. همين معنايى كه گفته شد كه همه ذات است و جلوه او، چيز ديگر نيست، همين معنا را وقتى كه بخواهند برهان بر آن اقامه كنند، گفته مى‏شود كه صرف الوجود⁽²²⁰⁾، وجود مطلق، وجودى كه هيچ [قيدى ندارد. ]نه اينكه وجودِ كذا، صرف وجود، وجود مطلق، تو وجود مطلق و هستى ما⁽²²¹⁾، برهان كه مى‏خواهند اقامه كنند، مى‏گويند: وجود اگر چنانچه يك حدى داشته باشد، يك نقصى داشته باشد، اين وجود مطلق نيست، وجود مطلق آن است كه هيچ تعينى ندارد، هيچ نقصى در آن نيست؛ وقتى كه بنا شد كه نقصى، تعينى در آن نباشد، همان وجود مطلق، تمام وجود است، تمام هم باز ناقص است؛ يعنى نمى‏شود فاقد يك حيثيتى باشد؛ تمام اوصاف به طور مطلق، نه به طور متعين، نه يك رحمانيّت متعين، نه يك رحيميّت متعين، نه يك الوهيّت متعين، [در او هست. ]

وقتى او نور مطلق شد، وجود بلاتعين شد، بايد جامع همه كمالات باشد؛ براى اينكه [با ]فقد هر كمالى، تعين مى‏آيد. اگر چنانچه در مقام ذات ربوبيّت يك نقطه نقص باشد، يك نقطه وجود نباشد، اين از اطلاق بيرون مى‏آيد، ناقص مى‏شود؛ ناقص شد، ممكن است، نمى‏شود واجب باشد؛ واجب، كمال مطلق است، جمال مطلق است. از اين جهت، وقتى اللَّه را به حساب بياوريم با اين قدم ناقص برهانى، اللَّه اسم از براى همان ذات مطلق است كه همه جلوه‏ها را دارد. جامع همه اسما و صفات است، جامع همه كمالات است، كمال مطلق است، كمال بى‏تعين است. كمال مطلق و كمال بى‏تعين نمى‏شود فاقد يك چيزى باشد، فاقد يك چيزى نمى‏تواند باشد؛ اگر فاقد باشد، كمال مطلق نيست، اگر فاقد باشد، ممكن است. ممكن همان است كه ناقص است؛ موجود ناقص ممكن است و لو به هر مرتبه‏اى از كمال برسد، همين كه از مرتبه اطلاق بيرون آمد. امكان است. وجود مطلق، واجد همه چيز است، واجد همه كمالات است.

برهان مى‏گويد: صِرْفُ الْوُجُودِ كُلُّ الْأشْياءِ، وَ لَيْسَ بِشي‏ء مِنْها⁽²²²⁾. همه چيز است لكن نه به تعينات، همه وجود را واجد است نه به طور تعين، به طور كمال مطلق. وقتى كه واقعيت را ما بخواهيم حساب بكنيم، چون اسما جدا نيستند، اسما هم همان اسماى ذات است كه جدا نيستند و همان خصوصياتى كه در اللَّه هست، در رحمان هم هست، رحمان هم وقتى كمال مطلق شد، رحمت مطلق هم واجد همه كمالات وجود است، و الّا او مطلق نمى‏شود: قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَيّاً مَّا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى‏⁽²²³⁾ چه اللَّه را و چه رحمان را و چه رحيم را و چه ساير اسما را [هر كدام را بخوانيد ]اسماى حسنا هستند. تمام اسماى حسنا در تمام صفات حق تعالى هست و چون به طور مطلق است، اين طور نيست كه حدودى در كار باشد كه اسم و مسمى باشد و اين غير از آن اسم باشد، اينها نيست. مثل اسمايى كه ما مى‏گذاريم روى يك چيزى با اعتبارات مختلف، نور، ظهور، نور و ظهور اين طور نيست كه به يك جهت نور باشد، به يك جهت ظهور باشد؛ ظهور هم عين نور است، نور هم عين ظهور.

البته باز مثال ناقص است؛ وجودِ مطلق، كمال مطلق است، كمال مطلق همه چيز است به صورت مطلق، همه اوصاف است به طور اطلاق؛ به طورى كه هيچ نمى‏توانيم از آن جدايى فرض كنيم.

اين به حسب قدم برهان است، برهان اين طور مى‏گويد. مى‏گويند يكى از عرفا هم گفته است كه من هر جا با [قدم مشاهده ]رفتم، اين كور هم با عصا آمد⁽²²⁴⁾. مقصودش از كور، ابو على بوده، شيخ الرئيس بوده.

مقصودش اين است كه آنهايى كه من يافتم، او ادراك برهانى كرده [است او كور است ولى عصازده، عصاى برهان زده و آمده [است ]آنجايى كه من به قدم مشاهده رسيده‏ام. ادعا اين است، به قدم عرفان، به قدم مشاهده به آنجا رسيده‏ام، هر جا رفته‏ام، ديدم اين كور هم با عصا آمده است؛ و مى‏گويند مقصودش از كور، ابو على است. اصحاب برهان، همان است كه او مى‏گويد، همان كورها هستيم. آنها هم كه اصحاب برهانند، همان كورها هستند؛ وقتى مشاهده نباشد، كور است.

آن وقت بعد از اينكه مسائل را كه توحيد مطلق، وحدت مطلق، اين مسائل را وقتى به طور برهانى ثابت كرديم؛ و ثابت كرديم كه مبدأ وجود، كمال مطلق است، باز برهان است و محجوبيت پشت ديوار برهان. با كوشش اگر به قلب رسيد، آن وقت قلب ما اين معنا را مى‏يابد كه صِرْفُ الْوُجُودِ، كُلُ الشَىْ‏ءِ اين را قلب ادراك مى‏كند. قلب، مثل يك طفلى مى‏ماند كه بايد كلمه، كلمه چيزى را دهانش گذاشت؛ و بايد آن كسى كه به برهان، مسائل را ادراك عقلى كرده است، به قلبش به طور هجى كردن برساند، با تكرار، با مجاهده و امثال ذلك. اين به قلب كه رسيد، [وقتى ]قلب اين معنا را يافت كه صِرْفُ الْوُجُودِ كُلُّ الْكَمالِ، اين ايمان [است ].اين ادراك عقلى بود، قبلش هم تصوراتى از مفاهيم بود، برهان كه قائم شد، ادراك عقلى بود؛ و به قلب كه رسيد، همان معناى برهانى وقتى كه به قلب رسيد، همان كه با برهان يافته است، عقل يافته است، آن را قرائت كرد به قلب و به قلب تعليم كرد و تكرار كرد و با رياضات رساند به قلب، قلب ايمان مى‏آورد به اينكه: لَيْسَ فِى الدّارِ غَيْرَهُ دَيّارٌ⁽²²⁵⁾. لكن باز، اين مرتبه ايمان است؛ حتى مرتبه لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِى‏⁽²²⁶⁾ هم غير آن مسائلى است كه انبيا داشتند. اين مرتبه‏اى است و قدم مشاهده فوق اينهاست؛ كه مشاهده جمال حق تعالى: تَجَلَّى‏ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ براى موسى تجلّى كرده است.

ميقاتى كه براى حضرت موسى بوده است، اول سى روز و بعد چهل روز و بعد هم آن مسائلى كه واقع شده است. بعد از آنكه از منزل شعيب، پدر زنش، بيرون آمد و با بچه‏هايش راه افتاد، به عائله‏اش مى‏گويد: إِنِّى ءَانَسْتُ ناراً. اين نار را كه او ادراك كرده بود، بچه‏هايش و زنش اصلًا نمى‏ديدند.

[گفت ]:بروم آنجا لَعَلّى ءَاتِيكُم مِّنْهَا بِقَبَسٍ ⁽²²⁷⁾؛ [شايد ]از اين نار يك جلوه‏اى بياورم. وقتى كه نزديك شد، ندا آمد: إِنَّنِى أَنَا اللَّهُ؛ همان نارى كه در شجر بود، از او ندا آمد: إِنَّنِى أَنَا اللَّهُ. قدم مشاهده، يعنى آنكه آن كور با عصا رفت و آن عارف به قلبش رساند، موسى مشاهده كرد.

اينها حرفهايى است كه ما مى‏گوييم و شما هم مى‏شنويد؛ و لكن مسائل فوق اينهاست. إِنَّنِى أَنَا اللَّهُ؛ نورى كه در شجر بود، آن نور را كسى نمى‏توانست ببيند، بجز خود حضرت موسى كسى نمى‏توانست ببيند، چنانكه وحيى كه وارد مى‏شد به رسول اللَّه، كسى نمى‏توانست بفهمد كه چيست. وحى چيست؛ و اصل وحى چيست؛ و قرآن كه نازل مى‏شود به قلب رسول اللَّه چطور همه‏اش يكدفعه نازل مى‏شود به قلب رسول اللَّه، قرآن اگر همين است كه سى جزءِ اين طورى است كه نمى‏شود يكدفعه وارد بشود به قلب، آن هم اين قلبهاى معمولى؛ [لكن ]قلب يك باب ديگر است و قرآن يك حقيقتى است، و اين حقيقت هم به قلب وارد مى‏شود.

قرآن سرّ است، سرِّ سرّ است، سرّ مستسر به سرّ است، سرّ مقنع به سرّ است؛⁽²²⁸⁾ و بايد تنزل كند، بيايد پايين، تا اينكه برسد به اين مراتب نازله. حتى به قلب خود رسول اللَّه كه وارد مى‏شد، باز تنزل بود، يك تنزلى كرده بود تا به قلب وارد مى‏شد؛ بعد هم از آنجا بايد نازل بشود تا برسد به آنجايى كه ديگران هم بفهمند. چنانچه انسان هم اين طورى است، انسان هم سرّ و سرِّ سرّ است. ما يك ظاهرى از انسان مى‏بينيم عبارت است از همين حيوانى كه هست. همين حيوان است [و ]هيچ چيزى غير از حيوان نيست؛ حيوانى بدتر از ساير حيوانات؛ لكن حيوانى است كه اين خاصيت را دارد، مى‏شود برسد به انسانيّت، و به مراتب كمال و كمال مطلق؛ تا آنچه كه در وهم ما نيايد آن شود ⁽²²⁹⁾، ... پس عدم گردد. آن مراتب همه‏اش سرّ است، ظاهر همين است. در همين عالم طبيعت هم از سرّ يك مسأله‏اى هست و آن اين است كه ما جواهر را نمى‏توانيم ادراك كنيم، از اجسام هر چه را ما ادراك مى‏كنيم، اعراض است. چشممان اين رنگ و اين ظواهر را مى‏بيند، گوشمان صدا را مى‏شنود، ذائقه‏مان مزه را ادراك مى‏كند، دستمان لمس مى‏كند يك ظاهرى را؛ همه اعراض هستند، اين جسم كجاست؟ وقتى هم [كسى ]مى‏خواهد تعريف كند [مثلًا مى‏گويد: ]آن عرض و عمق و طول دارد، عرض و عمق و طول هم از اعراض است، آنكه ثقل دارد آن هم از اعراض است؛ آنكه جاذبه دارد آن هم از اعراض است. هر چه را بخواهيد تعريف بكنيد، با اوصاف و اعراض تعريف مى‏كنيد، پس خود جسم كجاست؟ خود جسم هم سرّ است، ظلّ همان سرّ است، ظلّ همان احديت است كه اسما و صفات آن براى ما معلوم مى‏شود؛ و الّا خود عالَم، غيب است، اسما و صفاتش پيداست.

غيب و شهادت هم شايد يك مرتبه‏اش همين معنا باشد كه همين عالَم طبيعت، غيب و شهادت دارد، غيبش آن است كه از ما غايب است، ما هيچ نمى‏توانيم ادراكش بكنيم؛ [و شهادتش آن است كه ما ادراك مى‏كنيم. ]شما هر قدر بخواهيد تعريف بكنيد چيزى را، دائم به اوصاف و به اسما و به آثار و به امثال آن تعريف مى‏كنيد. ادراك بشر از آن چيزى كه ظلّ سرّ مطلق است، ناقص است، مگر آن كسى كه با قدم ولايت به آنجا رسيده باشد كه تجلى حق تعالى به همه ابعادش، در قلبش واقع شده باشد؛ و اين سرّ در همه چيز هست، يعنى غيب و شهادت در همه جا سرايت مى‏كند.

يك وقت هم گفته مى‏شود: عالم غيب، عالم ملائكة اللَّه، عالم عقول، از اين تعبيرات. خود آنها هم سرّ و ظاهر دارند، ظهور و بطون است؛ و الظاهر و الباطن هم همين است. در همان چيزى كه ظهور كرده، بطون هم هست؛ در همان بطون هم يك ظهورى هست؛ بنا بر اين تمام اسماى حق تعالى، همه اسما، واجد همه مراتب وجودند؛ هر اسمى تمام اسماست. اين طور نيست كه رحمان يك صفتى يا يك اسمى باشد؛ رحيم يك اسمِ مقابل باشد، منتقم يك اسمى باشد. اگر آنها از اسما باشند، تمامشان داراى همه چيز [هستند ]أَيًّا مَّا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى‏، تمام اسماى حسنا، براى رحمن هست، براى رحيم هم هست، براى قيوم هم هست. اين طور نيست كه اين اسما، يكى حكايت از يك چيزى بكند، آن [ديگرى ]حكايت از يك چيز ديگر بكند. اگر بنا باشد دو باشد، بايد رحمان حكايت بكند از حيثيتى، كه آن حيثيت در ذات حق تعالى غير [از ]يك حيثيت ديگرى باشد. آن وقت [لازم مى‏آيد ]حق تعالى مجمع حيثيات باشد، اين در وجود مطلق، محال است، حيثيت و حيثيت نيست.

وجود مطلق، به همان وجود مطلقش رحمن است، به همان وجود مطلقش رحيم است؛ يعنى تمام ذات، رحمن است، تمام ذات، رحيم است، به تمامِ ذات، نور است، به تمام ذات، اللَّه است. اين طور نيست كه رحيميتش يك چيزى باشد و رحمانيتش يك چيز ديگرى باشد. اينهايى كه با قدم معرفت مى‏روند بالا، تا برسند به آنجايى كه ذات به تمامه- البته نه اينكه ذات، بلكه جلوه ذات- در قلبشان جلوه مى‏كند. نه در اين قلب، آن قلبى كه قرآن در آن وارد مى‏شود، آن قلبى كه مبدأ وحى است، آن قلبى كه جبرئيل را متنزل مى‏كند، در آن قلب، آن جلوه‏اى كه مى‏شود، يك جلوه‏اى است كه تمام جلوه‏ها را دارد، هم خودش اسم اعظم است، هم متجلى به جلوه اسم اعظم. اسم اعظم خود اوست: نَحْنُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏⁽²³⁰⁾؛ و اسم اعظم خود رسول اللَّه است، اعظم اسماست در مقام تجلى. بنا بر اين، آنچه كه امشب صحبت شد، يكى قضيه سببيت بود، كه نبايد ما مثل [ديگر ]سببيتها حسابش كنيم و مثالش [را ]هم نمى‏توانيم پيدا كنيم، الّا بعضى مثالهاى دوردست؛ و يكى هم نقطه تحت الباء [بود ]-اگر وارد شده باشد يك چنين تعبيرى- كه عرض كرديم؛ يكى هم مراتب اسم بود:

اسم ذات، اسم در مقام صفات، اسم در مقام تجلى فعلى، تجلى ذات بر ذات، تجلى ذات بر صفات، تجلى ذات بر موجودات، نه اينكه تجلى بر موجودات، تجلى‏اى كه وقتى ما بخواهيم تعبيرش كنيم، مى‏گوييم:

وجودات ما. همان يك تجلى است، يك نورى كه در آيينه‏هاى متكثر [منعكس مى‏شود ]مثال دوردستى است؛ صد تا آينه را اينجا بگذاريد، و نور شمس يا شى‏ء ديگرى در آن منعكس شود، به يك اعتبار مى‏گوييد:

صد تا نور است؛ نور آينه همان نور است، منتها محدود است، صد تاست؛ لكن همان نور است، همان جلوه شمس است، نور شمس است در صد تا آينه پيدا شده. عرض كردم مثال دوردست است. جلوه حق تعالى است در اين تعيناتى كه هست. تعينات، نه يك تعينى باشد و يك نورى، نور وقتى جلوه فعلى بكند، تعينات لازمه‏اش است. آن وقت ممكن است اسم [در ]بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم، اسم مقام ذات باشد، و اللَّه جلوه ذات به تمام جلوه [باشد، يعنى ] اسم اسمِ همين جلوه، جلوه جامع [و ] رحمن و رحيم هم جلوه همين جلوه جامع [باشد ]نه به اين معنا كه رحمانش يك چيزى [باشد و ]رحيمش يك چيز ديگر. اللَّه و رحمان و رحيم مثل اين است كه هر سه تا اسم را براى يك شى‏ء بگذاريد؛ همه يك جلوه است، به تمام ذات، اللَّه است، به تمام ذات، رحمان است، به تمام ذات، رحيم است؛ و غير از اين امكان ندارد؛ اگر غير از اين باشد، محدود مى‏شود، ممكن مى‏شود. و روى آن ترتيبى هم كه عرض كرديم كه متعلق باشد به حمد، باز اسم جامع ظهور اللَّه، كه به ذاته رحمان و رحيم هم هست، تمام حمدها براى او واقع مى‏شود يا حمد مطلق، دو احتمالى بود كه در آنجا [ذكر شد ]و همين طور اگر اسم را، اللَّه را، جلوه جامع در مقام صفات حساب كنيم، اسم جلوه جامع در مقام صفات، آن مشيت مطلقه است، و به او همه چيز واقع مى‏شود، به اسم اللَّه؛ [و اگر ]اللَّه را جلوه جامع در مقام فعل حساب بكنيم، اسمش همان حقيقت است [در ]مقام ظهور، مثل رحمان و رحيم گفتن براى اللَّه؛ و اين احتمالات هر كدامش [را ]وقتى در اين آيه مقايسه بكنيم، هر كدام يك طرز خاصى مى‏شود.

بنا بر اين، حالا ما اسم اللَّه را كه اسم جامع است و مقام ذات هست و مقام صفات هست و مقام تجلى به فعل هست، در آيه شريفه عرض كرديم؛ و از اسم و از اللَّه و از با و از نقطه گذشتيم؛ آن وقت راجع به رحمان و رحيم هم مسائلى هست، و البته همه مسائل كوتاه است، كوتاه- كوتاه ما بايد از آن رد بشويم؛ و اميدواريم كه باورمان بيايد كه بايد چنين مسائلى باشد. اين [را ]بعضى از قلوب اصلًا انكار مى‏كنند؛ اين قلبى كه بعضى اشخاص دارند، همه مسائل معارف را انكار مى‏كند. آنكه در منزل حيوان است، نمى‏تواند اصلش باورش بيايد كه ماوراى اين مقام حيوانى يك چيز ديگر هست؛ اصلًا باورش نمى‏آيد و ما بايد باورمان بيايد اين معنا. اين، اول مرتبه‏اى است كه انسان به خودش يك حركتى مى‏خواهد بدهد؛ اول اين است كه انكار نكند. آدم هر چه را ندانست انكار نكند؛ ظاهراً شيخ الرئيس‏⁽²³¹⁾ است كه مى‏گويد: آن كسى كه بدون برهان يك چيزى را انكار كند، از فطرت انسان خارج است.

همان طور كه اثبات يك چيزى محتاج به برهان است، اگر گفتيم: نه، آن هم برهان مى‏خواهد. يك وقت مى‏گويى: نمى‏دانم، يك وقت انكار مى‏كنى. قلوبى هست كه اينها جحود دارند، اصلًا وضع قلبشان جورى شده است كه انكارى هستند، همه چيز را انكار مى‏كنند، از باب اينكه نمى‏توانند ادراك كنند؛ و از فطرت انسان هم خارج شده‏اند، كه انسان بايد يك چيزى را اگر قبول مى‏كند، با برهان قبول بكند و اگر رد هم مى‏كند، به برهان رد بكند؛ و الّا بايد بگويد: خوب، من نمى‏دانم، ممكن است باشد.

كُلُّ ما قَرَعَ سَمْعَكَ. اين را احتمال بده صحيح باشد: ذَرْهُ فى بُقْعَةِ الْامْكانِ‏⁽²³²⁾؛ 1[بگو ]اين ممكن است و احتمال دارد باشد، يا نباشد؛ اما انكار چرا؟ ما كه دستمان به ماوراى اين عالم نمى‏رسد، آن قدر هم كه دستمان به اين عالم رسيده، يك چيز ناقصى است، آن قدر كه از اين عالم معلوم شده، يك چيز ناقصى معلوم شده. [از ]همه اين مسائل، بعدها مسائل ديگر پيدا مى‏شود؛ صد سال پيش از اين، اين عالم چقدر مجهول بود؟ چقدر مجهولات در آن بود، حالا اين مجهولات پيدا شده، و بعدها هم پيدا مى‏شود؛ ما كه همين عالم طبيعت را نتوانسته‏ايم ادراك كنيم و بشر نتوانسته ادراك كند، چرا انكار كند آن چيزى كه پيش اوليا هست. اين قلب، قلب انكارى، يك قلبى است كه ديگر از ورود حقايق و ورود انوار بكلى محروم است؛ از اين جهت آن را كه نمى‏داند، مى‏گويد: نيست. نمى‏گويد نمى‏دانم. مى‏گويد نيست. آن را كه اهل معرفت مى‏گويند، مى‏گويد: اصلًا اينها مى‏بافند ... خودش محروم است، از اين جهت آن را كه آنها مى‏گويند، مى‏گويد: مى‏بافند. خوب، او در قلبش اين است كه اين بافندگى است. قرآن هم اينها را دارد، آن را نمى‏تواند بگويد، البته نمى‏گويد هم؛ اما همين حقايقى كه او اسمش را بافندگى مى‏گذارد، همان است كه قرآن و سنت دارد، چرا بايد انكار كند آدم.

اين يك مرتبه كفر است- البته نه كفر شرعى- يك مرتبه كفر اين است كه انسان چيزى را كه پيش او مجهول است، انكار بكند. همه مصيبتهاى بشر هم از اين است كه واقعيات را [كه ]نمى‏تواند ادراك كند، جحود مى‏كند؛ نمى‏تواند برسد به آنكه اولياى خدا رسيده‏اند، جحود مى‏كند.

كفر جحودى، بدترين اقسام كفر است. بايد اولْ قدم اين باشد كه چيزى را كه واقع شده است و در كتاب و سنت هست، اوليا هم مى‏گويند، عرفا هم به اندازه ادراكشان مى‏گويند، فلاسفه هم به اندازه ادراكشان مى‏گويند، انسان، جحود نكند و ادراك [نكرده ]نگويد خبرى نيست؛ و آن مردك كه مى‏گويد: تا من خدا را زير اين چاقويى كه دارم تشريح مى‏كنم، نيابم، اعتقاد [پيدا ]نمى‏كنم، يك چنين قلب جحودى است كه خدا را هم مى‏خواهد زير كارد تشريح ببيند.

اول مرتبه اين است كه ما آن چيزى [را ]كه انبيا و اوليا و ديگران گفته‏اند، انكارش نكنيم؛ و اگر چنانچه انكار بكنيم، ديگر نمى‏توانيم قدم دوم را برداريم، همين انكار نمى‏گذارد. آدمى كه منكر است كه يك چيز ديگرى هم غير از اين هست، اصلًا دنبالش نمى‏رود. [اگر ]بخواهد انسان راه بيفتد از اين ظلمتكده، اول اين است كه احتمال بدهد كه اينها صحيح است، انكار نكند، كه پشت ديوار انكار تا آخر بماند. بخواهد از خدا كه يك راهى برايش باز بكند، راهها را بايد او باز كند، از خدا بخواهد كه يك راهى به آنجايى كه بايد برسد باز بكند. وقتى انكار نكرد و از خدا هم خواست كه يك راهى باز بشود، كم كم باز مى‏شود، خدا محرومش نمى‏كند.