و من اميدوارم كه ما از اين حد بيرون برويم و انكار نكنيم، كتاب و سنت را انكار نكنيم. [گاهى فردى ]در عين حالى كه قائل به كتاب و سنت است، آنكه در كتاب و سنت وارد شده، عقلش نمى‏رسد، منتها آنجا نمى‏گويد: اين نيست؛ [اما ]وقتى يك نفر ديگرى مى‏گويد، آن بيچاره را گير مى‏آورد، مى‏گويد: چرت و پرت مى‏گويى! همينهايى است كه در كتاب و سنت است، آنجا را نمى‏گويد، از باب اينكه او مى‏گويد خودم نمى‏دانم؛ اما وقتى به لسان يك نفر ديگر وارد مى‏شود، آنجا را مى‏گويد: چرت و پرت.

و اين [انكار ]آدم را محروم مى‏كند از خيلى مسائل. از آن راه كه بايد انسان در آن واقع بشود و بايد حالا راه بيفتد، انسان را محروم مى‏كند. اين سد راه مى‏شود كه نگذارد به اين راه وارد بشود؛ و اين را من عرض مى‏كنم به همه كه چيزهايى كه اوليا يافتند، احتمال بدهيد درست باشد.

ممكن است يك كسى در بين مردم باشد كه صريحاً هم نگويد ممكن است؛ اما اينكه انسان انكار كند، بگويد: نه! مسائل اين نيست، اصلًا اين حرفها همه چرت و پرت است، اين آدم ديگر موفق نمى‏شود به اينكه راه بيفتد. بخواهد موفق بشود، بايد اين جحود را بردارد از قلبش.

و من اميدوارم كه ما اين حجاب جحود را از قلبهايمان برداريم و از خداى تبارك و تعالى بخواهيم كه ما را آشنا كند با لسان قرآن، زبان قرآن يك زبان خاصى است، ما آشنا بشويم به آن زبانى كه با آن زبان، قرآن وارد شده است. قرآن مثل انسان مى‏ماند، كه يك موجودى است [كه ]همه چيز دارد، منتها مثل يك انسان بالفعل مى‏ماند. قرآن يك سفره‏اى است كه خدا پهن كرده، براى همه بشر، يك سفره پهنى است، هر كه به اندازه اشتهايش از آن مى‏تواند استفاده كند، اگر مريض نباشد كه بى‏اشتها بشود.

امراض قلبيه، آدم را بى‏اشتها مى‏كند. اگر مريض نباشد و اشتهاى قلبى‏اش باشد، از قرآن استفاده مى‏كند. [قرآن ]يك سفره پهنى است كه همه از آن استفاده مى‏كنند؛ مثل اينكه دنيا هم يك سفره پهنى است كه همه استفاده مى‏كنند؛ يكى علفش را از آن استفاده مى‏كند، يكى ميوه را از آن استفاده مى‏كند، يكى مسائل ديگر را استفاده مى‏كند. از همين دنيا، هر يك، يك طور استفاده دارد، انسان يك طور استفاده دارد، حيوان يك طور، انسان در مقام حيوانيّت، يك طور، [و ]هر چه بالاتر برود از اين سفره پهن الهى كه عبارت از وجود است، [بيشتر ]استفاده مى‏كند. قرآن هم اين طورى است، يك سفره پهنى است براى همه، هر كس به اندازه آن اشتهايى كه دارد و آن راهى كه پيدا بكند به قرآن، استفاده مى‏كند. استفاده اعلايش را آن مى‏برد كه برايش نازل شده: إِنَّما يَعْرِفُ الْقُرْآن مَنْ خُوطِبَ بِهِ‏⁽²³³⁾. آن استفاده اعلا مال اوست، لكن نبايد ما مأيوس بشويم. بايد ما هم از اين سفره بهره‏اى برداريم؛ و اولش اين است كه خيال نكنيم كه غير از اين مسائل طبيعى چيز ديگرى نيست در كار، و قرآن آمده است براى اينكه مسائل اجتماعى را بگويد و مسائل طبيعى را بگويد و براى زندگى آمده، زندگى دنيا. اين انكار همه نبوات است، قرآن آمده است كه انسان را انسان كند، و همه اينها وسيله است براى همان يك مطلب. تمام عبادات، وسيله است، تمام ادعيه، وسيله است، همه وسيله‏اى براى اين است كه انسان اين لبابش ظاهر بشود. آنكه بالقوه است و لبّ انسان است، به فعليت برسد و انسان بشود آدم. انسان بالقوه، بشود يك انسان بالفعل. انسان طبيعى، بشود يك انسان الهى كه همه چيزش الهى باشد. هر چه مى‏بيند حق ببيند. انبيا هم براى همين آمده‏اند. انبيا نيامده‏اند حكومت درست كنند، حكومت را مى‏خواهند چه كنند؟ اين هم هست، اما نه اين است كه انبيا آمده‏اند كه دنيا را اداره كنند، حيوانات هم دنيا دارند، كار خودشان را اداره مى‏كنند، البته بسط عدالت، همان بسط صفت حق تعالى است براى اشخاصى كه چشم دارند. بسط عدالت هم مى‏دهند، عدالت اجتماعى هم به دست آنهاست، حكومت هم تأسيس مى‏كنند، حكومتى كه حكومت عادله باشد؛ لكن مقصد اين نيست، اينها همه وسيله است كه انسان برسد به يك مرتبه ديگرى كه براى آن، انبيا آمده‏اند.

ان شاء اللَّه خداوند ما را تأييد كند براى همه چيز.

جلسه پنجم‏

أعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ‏

لَوْ دُلّيتُمْ بِحَبْلٍ إلَى الأرضينَ السُّفْلى‏ لَهَبطْتُمْ عَلَى اللَّهِ‏⁽²³⁶⁾. اينكه اينها آمده‏اند اين تعبير را كرده‏اند، نه اين است كه مى‏خواهند بگويند مراد از فلان چيز حق اين است كه مثلًا يك آدم ممكنى كه عصا و عمامه دارد، اين حق تعالى است؛ هيچ عاقلى اين را نمى‏گويد؛ اما آنكه بتوانيم ما يك تعبيرى بكنيم كه نزديك باشد لا اقل به آن مسأله، به آن نسبت بين حق تعالى و مخلوق، ربط بين حق تعالى و مخلوق مشكل است، بخواهد نزديكِ به ذهن بشود. تا اينجا مى‏رسد كه يك وقت مى‏بينيد از باب اينكه اين آدم ديگر توجهش به اين مسائل نيست، مى‏گويد كه اين هم حق است، همه چيز، اوست. فلهذا مى‏بينيد در تعبير فلاسفه اسلام هم هست: صِرْفُ الْوُجُودِ كُلُّ الْأشْياءِ وَ لَيْسَ بِشي‏ء مِنْها؛ كُلُّ الْأشْياءِ و لَيْسَ بِشي‏ء مِنْها خود تناقض است. مى‏خواهد اين را بگويد كه هيچ نقصى در او نيست، صرف الوجود در او هيچ نقصى نيست، هر چه سنخِ كمال است، او واجد است و همه موجودات ناقصند، پس لَيْسَ بِشي‏ء مِنْها. بخواهد يك موجود ديگرى باشد، ناقص مى‏شود. يك موجود تامّى است كه هيچ نقصان در او نيست. وقتى هيچ نقصان در او نبود، نمى‏شود واجد يك كمالى نباشد. هر كمالى در هر موجودى هست از اوست، رشح او، جلوه او[ست ]وقتى جلوه او باشد، ذات به طور بساطت، تمام كمال است؛ ذات كل الكمال است.

كُلُّ الْأشْياءِ، يعنى كل الكمال؛ و لَيْسَ بِشي‏ء مِنْها، يعنى هيچ نقصى در كار نيست. نه اينكه مى‏گويد صِرْفُ الْوُجُودِ كُلُّ الْأشْياءِ، يعنى صِرْفُ الْوُجُود شماييد؛ و لهذا مى‏گويد: وَ لَيْسَ بِشي‏ء مِنْها مى‏خواهد بگويد:

كه او تمامِ كمال است و هيچ موجودى تمامِ كمال نيست. او چون تمام كمال است، هر كمالى را او دارد، اين طور تعبير مى‏كند.

يكى از اشكالاتى كه يك كسى كه اطلاع از مسائل ندارد [مطرح مى‏كند ]اين است كه اهل عرفان مى‏گويند كه چون كه بى‏رنگى اسير رنگ شد ...⁽²³⁷⁾. با اينكه آن شعر در اصل مربوط به اين باب نيست، آنها اصلًا توجه هم نكرده‏اند كه آن شعر مربوط به اين باب نيست، مربوط به حقيقت نيست. مربوط به جنگى است كه بين دو تا انسان واقع مى‏شود؛ و مقصود او را چون متوجه نشده‏اند، از اين جهت گفته‏اند كه اين كفر است با اينكه اصلًا ربطى به آن مسأله ندارد؛ مسأله ديگرى است كه اين همه جنگها كه در عالم واقع مى‏شود، سر چيست و اساساً چرا جنگ واقع مى‏شود. اين رنگى كه اينجا مى‏گويد، تعلقى است كه بعضى شعرا [ى ]ديگر هم در تعبيراتشان دارند: از آنچه رنگ تعلق پذيرد آزاد است⁽²³⁸⁾؛ و بى‏رنگى آن است كه تعلق نداشته باشد به يك چيزى از طبيعت. وقتى تعلق نداشته باشد به طبيعت، اين نزاع واقع نمى‏شود. تمام نزاعهايى كه واقع مى‏شود، مال اين است كه انسان تعلق دارد به طبيعت، و طبيعت [را ]هم به واسطه علقه‏اى كه دارد براى خودش مى‏خواهد. آن [ديگرى ]هم تعلق دارد به طبيعت و آن را براى خودش [مى‏خواهد ].در هر شأنى از شئون، نزاع واقع مى‏شود.

اين آدم مى‏خواهد بگويد كه در فطرت اصليه كه رنگ تعلقى نيست، نزاع [هم ]نيست. اگر همان طورى كه حضرت موسى بى‏تعلق بود، فرعون هم بى‏تعلق بود، دعوا نمى‏شد. اگر در همه عالم، انبيا جمع بودند، هيچ وقت دعوا نمى‏شد؛ و اين دعوا سر تعلقات است. همه دعواهايى كه در عالم واقع مى‏شود، سر اين تعلقات است. بى‏رنگى اسير رنگ شد، يعنى اينكه فطرتى كه رنگ نداشت، تعلق نداشت، وقتى اسير تعلق شد، اينها دعوايشان مى‏شود. اگر اين رنگ برداشته بشود، موسى و فرعون هم آشتى مى‏كنند. اين باب، آن باب نيست؛ در عين حال آن كسى كه اين ايراد را مى‏گيرد، متوجه نشده است كه اين، راجع به دو تا موجودى است كه با هم دعوا دارند، نه راجع به اصل مسأله.

شما ملاحظه كنيد، تعبيراتى كه در ادعيه ائمه- عليهم السلام- واقع شده، با اين تعبيراتى كه در لسان عرفا واقع شده، و مبدأ اين شده است كه بعضى چون توجه به مقصد نداشته‏اند، تا حد تكفير هم رفته‏اند، چه مغايرتى دارند. در مناجات شعبانيه، كه به حسب روايت، مناجات همه ائمه بوده، همه ائمه به حسب روايت آن را مى‏خواندند و در روايات، من نديدم كه [يكى از ]ادعيه، مال همه ائمه باشد- آمده است: إلهى هَبْ لى كَمالَ الْانْقِطاعِ إلَيْكَ وَ أَنِرْ أَبْصارَ قُلُوبِنا بِضياءِ نَظَرِها إِلَيْكَ حَتّى تَخْرِقَ أَبْصارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ إلى مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تَصيرَ أرْواحُنا مُعَلَّقَةً بعِزِّ قُدْسِكَ‏⁽²³⁹⁾ و دنبال آن اين است الهى‏ وَ اجْعَلْنى‏ مِمَّنْ نادَيْتَهُ فَاجابَكَ وَ لاحَظْتَهُ فَصَعِقَ لِجَلالِكَ ⁽²⁴⁰⁾ [معناى ]اينها چيست؟ به حسب نظر آقايان ائمه ما كه همه، اين را مى‏خواندند، مقصودشان چه بوده [است ]

هَبْ لى كَمالَ الْانْقِطاعِ إِلَيْكَ يعنى چه؟

او كمال الانقطاع را از خدا مى‏خواهد، با اينكه بايد به سير خودش واقع بشود. اين باب، باب مرتبه سير خود انسان است و او سير خودش را از خدا مى‏خواهد، اينها به چه معناست؟ ابصار القلوب چيست كه با آن مى‏خواهد نگاه كند به حق تعالى؟ اين قلب و اين بصر قلب چيست كه با نور اين بصر قلبى به حق تعالى نظر كند؟ [بعد مى‏فرمايد ]همه اينها را به من بده كه غايت اين است: حتّى تَخْرِقَ أَبْصارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ وقتى حجب نور را قطع كرد: تَصِلَ إِلى مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ، وَ تَصيرَ أَرْواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِكَ اين يعنى چه؟ يعنى آويزان بشوم به او؟ اين صعق لجلال كه قرآن هم براى موسى مى‏گويد، غير آن فنايى است كه اينها مى‏گويند؟

مرتبه بر مرتبه بالا رفته تا آنجا كه ابصار قلوب خرق كند همه حجابها را و بعد به معدن عظمت واصل شود. معدن العظمة چيست؟ اين وصول چيست؟ غير آن وصولى است كه آنها مى‏گويند؟ آن وصول هم همين است: فَتَصِلَ إلى مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ. معدن العظمة غير حق تعالى چيز ديگر مى‏تواند باشد؟ معدن عظمت اوست كه همه عظمتها بايد از او گرفته بشود. معدنش آنجاست. فَتَصِلَ وصول پيدا بكند إلى مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تَصيرَ أَرواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِكَ حالا كه رسيد، ارواح معلق بشود بِعِزِّ قُدْسِكَ.

اين همان معنايى است كه عرفا مى‏گويند. يك نفر آدم كه اطراف قضيه را توجه كرده، نمى‏تواند بگويد علت و معلول است. ضيق تعبير است.

نمى‏شود تعبير كرد از آن به علت و معلول، به اثر و مؤثر. خالق و مخلوق هم يك بيان روى مذاق عامه است، بهتر از آن تعبيرات است؛ لكن تجلى بهتر است و باز هم نزديكتر به آن معنايى است كه هيچ نمى‏شود از آن تعبير كرد.

اين ربط ما بين حق و خلق از مسائلى است كه تصورش از تصديقش مشكلتر است؛ تصديقش مى‏شود كرد، اگر آدم تصور كند. ما چطور تصور بكنيم كه يك موجودى در هيچ جا غايب نباشد، يك جا نباشد؟ باطن اشياء هست، ظاهر اشياء هست و همه معلولش هستند؛ اما تعبير نمى‏توانيم بكنيم از آن. از چنين مؤثرى [كه ]در باطن اشياء هست، در ظاهر اشياء هست: لا يَخْلُو مِنْهُ شَىْ‏ءٌ؛ هيچ جا نيست كه خالى باشد از او، چطور تعبير كنند كه بتوانند آن مطلب را افاده كنند؟ و هر چه تعبير كنند نمى‏شود، جز اينكه آنهايى كه اهلش هستند دعا كنند، اين طور دعايى كه در مناجات شعبانيه است.

بنا بر اين، اختلافى نيست كه يك دسته، يك دسته‏اى را تكفير كند، يك دسته، دسته‏اى را تجهيل كند، چرا اختلاف؟ شما هم اگر بخواهيد اين معنا را تعبير كنيد چطور تعبير مى‏كنيد؟ بفهميد آنها چه مى‏گويند! بفهميد درد دل اين آدمى كه اظهار نمى‏تواند بكند الّا به اينكه يك چنين تعبيراتى بكند [چيست! ]يك وقت هم كه در قلبش آن طور نور واقع مى‏شود مى‏گويد كه همه چيز اوست، همه اوست. شما هم در دعايتان هست كه عَلِىٌّ عَيْنُ اللَّهِ، أُذُنُ اللَّهِ، يَدُ اللَّهِ ⁽²⁴¹⁾ كه معروف هم هست، اينها به چه معناست؟ اين همان تعبيرى است كه آنها مى‏گويند. در روايات شما هم هست كه صدقه كه مى‏دهيد به دست فقير، به دست خدا مى‏رسد.⁽²⁴²⁾

در قرآنتان هم داريد كه: وَ مَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمَى‏ اين يعنى چه؟

يعنى خدا آمد اين طور كرد؟⁽²⁴³⁾ اين همان معناى واحدى است كه همه شما مى‏گوييد.

آن بيچاره‏اى كه مطلب دستش است، مى‏بيند نمى‏تواند اين طورى بگويد، مى‏بيند اين طور خلاف است، وقتى اين طور نتوانست بگويد، آن طور تعبير مى‏كند و آن طور تعبيرات [مى‏آورد ].قرآن و دعا پر از اين حرفهايى است كه آنها مى‏گويند، چرا بايد ما سوء ظن پيدا بكنيم به اشخاصى كه چنين تعبيراتى كردند. بفهميد او كه اين طور تعبير كرده، چه غرضى از اين تعبير داشته، چه مرضى داشته است كه اين طور تعبير بكند؟ درد اين آدم چه بوده است كه دست برداشته از آن تعبيراتِ عامه مردم. خوب اين آدم هم مطلع هست كه چه مى‏شود، مع ذلك از آن حرفش دست برنداشته، براى اينكه حقيقت را فدا نكرده براى خودش، خودش را فداى حقيقت كرده [است. ]اگر هم ما بفهميم حرف او را، ما هم همان طور تعبير مى‏كنيم؛ چنانچه قرآن هم همان طور تعبير كرده؛ ائمه هم همان طور تعبير كرده‏اند؛ و مطلب هم اين نيست كه آنها اگر بگويند اين حق است، بخواهند بگويند واقعاً اين خداست. هيچ آدم عاقلى اين را نمى‏گويد، اما مى‏بيند كه ظهورى است كه هيچ نحو تعبيرى ندارد كه بشود به آن يك طور جدا [يى فهماند ].در يكى از ادعيه هم راجع به اوليا مى‏فرمايد: لا فَرْقَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَها إلَّا أَنَّهُمْ عِبادُكَ وَ خَلْقُكَ فَتْقُها وَ رَتْقُها بِيَدِكَ‏⁽²⁴⁴⁾. اين از باب ضيق تعبير است كه نمى‏توانند تعبير بكنند. از اين جهت با اين طور تعبيراتى كه به كتاب و سنت نزديكتر است، از اين تعبيراتى كه ديگران مى‏كنند، [افاده مى‏كنند ]اما نه اينكه شما خيال كنيد كه يك نفر آدم پيدا بشود، آن هم چه اشخاصى! خوب، ما معاصر بوديم با اشخاصى كه مى‏شناختيمشان از نزديك، مى‏ديديم چه جور اشخاصى هستند، اينها مى‏آمدند اين طور باشند. آن اشخاصى كه در همه علمها به آن دقت نظر و به آن كمال بودند، اين طور تعبير مى‏كردند، جلوه تعبير مى‏كردند. در دعاى سمات طَلَعْتَ تعبير كرده [است ]جلوه، طلعت، نور تعبير شده است. صلح بكنيد! عرض كردم من نمى‏خواهم بگويم همه [درست گفته‏اند ]من مى‏خواهم بگويم اين طور نيست كه همه [غلط گفته باشند. ]

من وقتى تأييد مى‏كنم از روحانيون، نه اينكه مى‏خواهم بگويم كه روحانيون همه اين طورند. من اشكالم اين است كه همه را رد نكنيد، نه اينكه همه را قبول كنيد، همه را رد نكنيد. اينجا هم همين است حرفم كه گمان نكنيد هر كس يك مطلب عرفانى گفت، يك حرف عرفانى زد، او كافر است. ببينيد كه چه مى‏گويد. اول آدم بفهمد مطلبى كه اين آدم مى‏گويد چيست؛ بعد از اينكه فهميد چيست، آن وقت گمان ندارم كه [انكار كند او را. ]اين همان قضيه انگور و عنب و اوزوم است. همان قضيه است، شما از آن تعبير مى‏كنيد به كذا، و يكى عليت و معلوليت مى‏گويد، ديگرى سببيت و مسببيت مى‏گويد و آن [ديگر ]ظهور و مظهر مى‏گويد؛ و اينها وقتى هم مى‏رسند به آنجايى كه ما چطور تعبير كنيم از يك موجودى كه همه جا هست و هيچ يك از اين اشياء هم نيست، يك وقت مى‏بينيد كه مى‏گويد: عَلِىٌّ يَدُ اللَّهِ، عَلِىٌّ عَيْنُ اللَّهِ. مَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمَى‏، آنكه با تو تعهد كرد، با خدا تعهد كرد، يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ. [اما آيا اين ] فوق معنايش اين است كه دستى روى دست ديگر قرار بگيرد يا فوق معنوى است، فوقى است كه تعبير ندارد، فوقى است كه نمى‏توانيم يك تعبيرى از آن بكنيم كه حق تعبير باشد؟

همان طور كه خداى تبارك و تعالى اجلِّ از اين است كه مخلوط شى‏ء يا مربوط به شى‏ء، به اين معنى باشد، اجلِّ از اين است كه ما حتى جلوه‏اش را هم [بتوانيم ]بفهميم چطورى است. حتى جلوه‏اش هم مجهول است پيش ما؛ اما ما ايمان داريم به اينكه چنين مسائلى هست، ردش نمى‏كنيم؛ و ما اميدواريم كه وقتى اعتقاد به اين داشته باشيم كه چنين مسائلى هست، چنين چيزهايى هست، اينكه در كتاب و سنت واقع شده است، يك واقعيتى است [ديگر انكار نكنيم آن را ].قرآن، آنجايى كه راجع به جلوه حق نسبت به خلق مى‏گويد، ظهور [تعبير مى‏كند ]:هو الظاهر و الباطن؛ و اين ظاهراً در سوره حديد است. در روايت وارد شده است كه شش آيه اول سوره حديد مال كسانى است كه در آخر الزمان مى‏آيند، آنها مى‏فهمند⁽²⁴⁵⁾؛ و در آن واقع شده است كيفيت خلقت و [غير آن ].در آنجا هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْاخِرُ وَ الظَّهِرُ وَ الْبَاطِنُ، هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ در آخر الزمان هم به اين سادگى نمى‏تواند كسى بفهمد، يكى- دو تا شايد در عالم [بفهمند ]

عمده نظر من به اين بود كه اين سوء تفاهم برداشته بشود، و اين اختلافى كه در مدرسه هست و بين اهل علم است، برداشته بشود؛ و جلوى معارف گرفته نشود. اسلام، فقط عبارت از احكام فرعيه نيست؛ فرعند اينها، اساس، چيز ديگر است، نبايد ما اصل را فداى فرع بكنيم؛ و بگوييم كه اصل، از اساس بيخود [است و ]اگر هم اصلى بگوييم، يك اصلى كه خلافِ واقع است بگوييم. يكى از آقايان مى‏گفت كه ظاهراً مرحوم آقا شيخ محمد بهارى‏⁽²⁴⁶⁾ [يك وقتى كه ]اسم يك كسى آمد، گفت: عادل كافرى است. گفتيم: خوب، عادل است يعنى چه؟ كافر است يعنى چه؟ گفت: اما عادل است، براى اينكه روى موازين عمل مى‏كند؛ هيچ معصيت نمى‏كند؛ اما كافر است، براى اينكه آن خدايى كه او مى‏پسندد، خدا نيست، آنكه او مى‏پرستد اصلًا خدا نيست.

در روايات ما هم هست كه لَعَلَّ كه نَمْلَه خيال كند براى خدا دو تا شاخ است، اين حبِّ نفس است. معلوم مى‏شود در نمله هم اين هست.

اين نمله هم چيز عجيبى است. حالا آنجا دارد كه لعل خيال كند [خدا ]دو تا شاخ [دارد ].اين شاخ را كمال مى‏داند. ما هم وقتى بخواهيم تعبير بكنيم [به ]يك چيزهايى كه پيش خودمان است، يك مطالب، يك كمالاتى كه پيش خودمان است، اين طور خيال مى‏كنيم.

اين نمله همان است كه [راجع ]به حضرت سليمان مى‏گويد:

بيشعورند اينها!؛ يَأَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمنُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لَا يَشْعُرُونَ، فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِّن قَوْلِهَا⁽²⁴⁷⁾؛ كه اين به من مى‏گويد بيشعور.

اين همين حرف نمله است كه همه جا هست. هدهد هم مثل او [بود كه ]گفت: أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ‏⁽²⁴⁸⁾ [به ]آن آدمى كه پيغمبر است، و يكى از جليسهاى او، اصحاب او، آن است كه تخت بلقيس را به طرفة العيني [حاضر كرد ].تا حالا چنين چيزى براى بشر هيچ اتفاق نيفتاده [است ].

اين، چه بوده؟ خود اين هم يك چيز مجهولى است. آيا مخابره بوده؟

اعدام و ايجاد بوده است؟ مخابره برقى بوده؟ تبديل [كرده ]به برق و رسانده؟ چه است، نمى‏دانم؛ اما يك حضرت سليمانى كه يكى از اصحابش- كه به حسب روايت يك حرف از اسم اعظم را مى‏دانسته- اين طور بوده است كه قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ‏⁽²⁴⁹⁾ اين را مى‏رسانده اينجا، آن وقت هدهد [به ايشان ]مى‏گويد: أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ. حضرت هم بنايشان بر اين بوده است كه همان طورى كه اينها مى‏فهميدند، همان طورى گفتند و عمل مى‏كردند. عمده نظر من به اين است كه حيف است يك دسته‏اى از اهل علم كه مردم صالح و خوبى هستند، اينها محروم بمانند از يك مسائلى. ما كه آمديم قم، مرحوم آقا ميرزا على اكبر حكيم‏⁽²⁵⁰⁾- خدا رحمتش كند- در قم بود؛ وقتى كه حوزه علميه قم تأسيس شد، يكى از مقدسين- آن هم خدا رحمتش كند- گفته بود: ببين اسلام به كجا رسيده است كه درِ خانه آقا ميرزا على اكبر باز شد!. علما مى‏رفتند آنجا درس مى‏خواندند. مرحوم آقاى خوانسارى‏⁽²⁵¹⁾، مرحوم آقاى اشراقى‏⁽²⁵²⁾، اين آقاى خوانسارى، اينها مى‏رفتند پيش آقا ميرزا على اكبر درس مى‏خواندند؛ آن آقا گفته بود كه ببين اسلام به كجا رسيده است كه درِ خانه ميرزا على اكبر باز شد! و حال آنكه خيلى مرد صالحى بود؛ و بعد از اينكه ايشان فوت شده بود، گوينده‏شان در منبر گفته بود كه من خودم ديدم قرآن مى‏خواند! مرحوم آقاى شاه‏آبادى‏⁽²⁵³⁾ ناراحت شده بود از اينكه اين آقا گفته است كه من ديدم قرآن مى‏خواند آقا ميرزا على اكبر.

در هر صورت اين سوء ظنها، و اين جداكردن [يك عده ]خودشان را از يك خيراتى، اين موجب تأثر است كه يك حوزه‏اى از يك خيراتى كه هست، محروم بماند؛ حتى از فلسفه كه يك امر عادى است، تا برسد به آن مسائل ديگر؛ و عمده اين است كه به مطلب يكديگر نرسيده‏اند؛ چون نرسيده‏اند، اين صحبتها پيش آمده؛ اگر برسند به مطلب يكديگر، نزاعى در كار نيست. نه او اين آقايى [را ]كه تكفيرش مى‏كند، با ريش و عمامه، خدا مى‏داند، و نه اين آقا [او را ].اگر بداند او چه مى‏گويد، انكار نمى‏كند.

اين نمى‏داند او چه مى‏گويد، انكار مى‏كند. اگر بداند كه گرفتارى او اين است كه تعبيرات [نارساست، نمى‏گويد كه اين ]تعبيرات كفرى است.

پيش او اين طورى است كه اين تعبير به عليت و معلوليت و امثال آن، تعبيرى است كه غير واقعيت است، واقعيت اين نيست. اينكه در اين چند روز، من چند دفعه عرض كردم، اسم جدا نيست از مسمى‏، اسم ظهور [مسمى‏ است ]علامت هم- نه مثل علامتهايى كه براى فرسخ مى‏گذارند- نمى‏شود از او تعبير كرد. آيه نزديكتر است به واقعيت، [ولى ]آن هم تعبيرى است كه از ضيق خناق است. اصلًا قرآن- همان طور كه عرض كردم- مثل يك سفره‏اى است كه هر كس، به اندازه خودش از آن استفاده بايد بكند. مالِ يك دسته نيست، مال همه است، مال همه مردم است. همه مردم بايد از آن استفاده بكنند؛ هر كس به اندازه خودش، ادعيه هم همين طورند.

آن قدر معارف در ادعيه ائمه- عليهم السلام- هست و مردم را از آن دارند جدا مى‏كنند، آن قدر معارف در ادعيه هست [كه احصا نمى‏توان كرد. ]لسان قرآن است ادعيه، شارح قرآن هستند [ائمه ما ]راجع به آن مسائلى كه ديگران دستشان به آن نمى‏رسد. مردم را نبايد جدا كرد از دعا، نبايد گفت: حالا كه ما قرآن را مى‏خواهيم بخوانيم، پس دعا را نبايد خواند! خير، مردم بايد با دعا انس پيدا كنند، با خدا. آنهايى كه انس به خدا دارند و دنيا پيش آنها اين طور جلوه ندارد، كسانى هستند كه براى خودشان ارزش [قائل ]نيستند، براى خدا مشغول به كار مى‏شوند. آنهايى كه شمشير زدند براى خدا، همانها هستند كه همين ادعيه را مى‏خواندند و همين حالات را داشتند؛ آنها [بودند كه ]شمشير مى‏زدند براى خدا. نبايد مردم را از اين بركاتى كه هست جدا كرد. قرآن و دعا از هم جدا نيستند، همان طور كه پيغمبر هم از قرآن جدا نيست.

ما نبايد بگوييم: قرآن را كه ما داريم، ديگر به پيغمبر كارى نداريم! جدا نيستند اينها، هر دو يكى است. اينها باهمند: لَنْ يَفْتَرِقا حَتّى يَرِدا عَلَىَّ الْحَوْض‏⁽²⁵⁴⁾؛ افتراقى در كار نيست. اگر بخواهيم حساب را جدا كنيم؛ قرآن على حده باشد و ائمه على حده باشند، و بگوييم كه ما كارى به ادعيه نداريم و آتش‏سوزى كنيم، در آتش‏سوزى، كتاب دعا بسوزانيم، كتاب عرفا را بسوزانيم، اين از باب اين است كه نمى‏دانند، بيچاره‏اند. وقتى انسان از حد خودش پايش را بالاتر گذاشت، در اشتباه مى‏افتد.

كسروى يك آدمى بود تاريخ نويس، اطلاعات تاريخى‏اش هم خوب بود، قلمش هم خوب بود؛ اما غرور پيدا كرد. رسيد به آنجايى كه گفت من هم پيغمبرم. ادعيه را هم، همه را كنار گذاشت؛ اما قرآن را قبول داشت. پيغمبرى را پايين آورده بود تا حد خودش؛ نمى‏توانست برسد به بالا، آن را آورده بود پايين. ادعيه و قرآن و اينها همه باهمند. اين عرفا و شعراى عارف مسلك، و فلاسفه هم، همه يك مطلب مى‏گويند؛ مطالب مختلفه نيست. تعبيرات مختلفه است، زبانهاى مختلفه [است. ]زبان شعر، خودش يك زبانى است. حافظ، زبان خاصى دارد. همان مسائل را مى‏گويد كه آنها مى‏گويند؛ اما با يك زبان ديگرى. زبانهاى مختلف است و نبايد از اين بركات مردم را دور كرد، بايد مردم را به اين سفره پهن الهى كه قرآن و سنت و ادعيه باشد، دعوت كرد؛ تا هر كس به اندازه خودش استفاده بكند.

اين مقدمه بود براى همه مسائلى كه بعدها هم اگر پيش بيايد و عمرى باشد كه اگر ما هم يك وقتى يك احتمال داديم، نگوييد كه اين تعبيرات را شما آورديد دوباره در ميدان، مثلًا دوباره [تعبيرات ]عرفا [را آورديد. ]

خير، بايد بيايد! مرحوم آقاى شاه‏آبادى- رحمه اللَّه- براى عده‏اى از كاسبها [كه ]مى‏آمدند آنجا، مسائل را همان طورى كه براى همه مى‏گفت، براى آنها هم مى‏گفت. من به ايشان عرض كردم: آخر اينها [كه سنخيتى ندارند! ]گفت: بگذار اين كفريات به گوششان بخورد! خوب، ما يك چنين اشخاصى داشتيم؛ حالا به سليقه من درست در نمى‏آيد كه نمى‏شود گفت كه اينها اشتباهات است.

و لكون فاتحة الكتاب فيها كل الكتاب، و الفاتحة باعتبار الوجود الجمعي فى بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم، و هو في باء بسم اللَّه، و هو في نقطة تحت الباء. قال علي- عليه السلام- على ما نسب إليه: انا النقطة⁽²⁵⁸⁾؛ و ورد: بالباء ظَهَر الوجودُ و بالنقطة تميَّز العابدُ عن المعبود.

و خاتمة الكتاب الإِلهي و التصنيف الرباني عالم الطبيعة و سجل الكون. [و هذا ]بحسب قوس النزول، و إلا فالختم و الفتح واحد؛ فإن ما تنزّل من سماء الإلهية عرج إليه في يوم كان مقداره الف سنة مما تعدّون، و هذا وجه خاتمية النبي المكرّم و الرسول الهاشمي المعظّم الذي هو اول الوجود، كما ورد: نحن السابقون الآخرون⁽²⁵⁹⁾.

و بين فاتحة الكتاب و خاتمته سور و آيات و ابواب و فصول. فإن اعتبر الوجود المطلق و التصنيف الإلهي المنسّق بمراتبه و منازله كتاباً واحداً، يكون كل عالم من العوالم الكلية باباً و جزءاً من ابوابه و أجزائه و كل عالم من العوالم الجزئية سورة و فصلا، و كل مرتبة من مراتب كل عالم او كل جزء من أجزائه آية و كلمة؛ و كأن قوله تعالى: وَ مِنْ ءَايَتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِّنْ تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنتُم بَشَرٌ تَنتَشِرُونَ‏⁽²⁶⁰⁾ إلى آخر الايات، راجع الى هذا الاعتبار.

و ان اعتبرت سلسلة الوجود كتباً متعددة و تصانيف متكثرة، يكون كل هزار سال مى‏شمريم به سوى او بالا رفته است. در اين وجه خاتميت نبى مكرم و رسول هاشمى مكرم است، كه اوست اول وجود؛ چنان كه وارد شده: پيشى گيرندگان پس آينده ماييم

و ميان سرآغاز و پايان كتاب الهى سوره‏ها و آيه‏ها و بابها و فصيلهايى هست. پس اگر وجود مطلق و اين تصنيف منظم الهى را با مراتب و منازلى كه دارد، كتاب واحدى به شمار آوريم. هر يك از عوالم كلى، بابى و پاره‏اى از بابها و جزوهاى آن خواهد بود. و هر يك از عوالم جزئى، سوره‏اى و فصلى، و هر يك از مراتب هر عالم يا هر جزء از اجزاى آن، آيه‏اى و كلمه‏اى خواهد بود. و شايد كه قول خداوند تعالى: و از نشانه‏هاى اوست كه شما را از خاك آفريد پس آن‏گاه شما بشرهايى هستيد كه در زمين مى‏پراكنيد... بدين اعتبار راجع باشد.

و اگر سلسله وجود را كتابهاى بسيار و مصنفات بى شمار بيانگاريم، هر عالم عالم كتاباً مستقلًا له ابواب و آيات و كلمات، باعتبار المراتب و الانواع و الافراد؛ و كأن قوله تعالى: لَا رَطْبٍ وَ لَا يَابِسٍ إِلَّا فِى كِتبٍ مُّبِينٍ‏⁽²⁶¹⁾. بحسب هذا الاعتبار.

و ان جمعنا بين الاعتبارين يكون الوجود المطلق كتاباً له مجلدات، كل مجلد له ابواب و فصول و آيات و بينات.⁽²⁶²⁾

كتابى خواهد بود مستقل كه بابها و آيه‏ها و كلماتى دارد به اعتبار مراتب و انواع و افراد خود. و شايد كه قول خداوند تعالى، هيچ‏تر و خشكى نيست جز آن كه در كتابى روشنگر هست. ناظر به اين اعتبار باشد.

سوره حمد كه در قرآن هست و اولين سوره است و براى نماز قرار دادند و نماز بدون حمد، گفتند نماز نيست ⁽²⁶³⁾، همين سوره حمد تمام معارف درش هست؛ منتها آن كسى كه نكته سنج باشد، بايد درش تأمل كند، خوب، ما اهلش نيستيم. ما مى‏گوييم كه الحمد للَّه يعنى شايسته است.

الحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعلَمِين؛ يعنى شايسته است خدا كه همه حمدها براى او باشد؛ اما قرآن اين را نمى‏گويد، قرآن مى‏گويد كه اصلًا حمدى واقع نمى‏شود در جايى، الّا براى خدا. آن هم كه بت‏پرست است حمد است، آن هم براى خداست، خودش نمى‏داند. اشكال، ندانستن و جهالت ماهاست. آنكه مى‏گويد كه إِيّاكَ نَسْتَعين؛ نه معنايش اين است كه ما همه استعانت از تو ان شاء اللَّه مى‏خواهيم و اينها، نخير! بالفعل اين طورى است كه به غير خدا، استعانت اصلًا نيست، اصلًا قدرت ديگرى نيست. چه قدرت ديگرى ما داريم غير قدرت خدا؟ آنكه تو دارى غير از قدرت خداست؟ نه اين است كه ما ان شاء اللَّه عبادت مى‏كنيم براى خدا، ان شاء اللَّه استعانت مى‏كنيم از خدا. اصلًا واقعيت اين طورى است، واقعيت اين است كه عبادت به غير خدا، مدح، اصلًا در دنيا به غير خدا واقع نمى‏شود، هيچ مدحى. اينهايى كه مدح مى‏كنند از مثلًا شياطين و سلاطين و امثال اينها، اينها نمى‏فهمند كه اينها مدح خداست، اينها غفلت از اين دارند، لكن مدح به كمال است، مدح براى نقصان نيست، مدح براى كمال است. و آنهايى كه، هر كس از هر كس استعانت بكند، استعانت از خداست. اين سوره، اين را مى‏گويد. و اگر براى اهلش- آنهايى كه اهل مسائل هستند- همين يك سوره قرآن تحقق پيدا بكند، تمام مشكلات حل مى‏شود؛ براى اينكه وقتى انسان ديد كه همه چيز از اوست، ديگر از هيچ قدرتى نمى‏ترسد. ما كه از قدرتها مى‏ترسيم براى اين است كه خيال مى‏كنيم قدرت اين است. وقتى انسان قدرت را قدرت او دانست، وقتى انسان همه چيز را از او دانست، اين ديگر نمى‏تواند كه از ديگرى بترسد.

همه خوفهاى ما از باب اين است كه نفهميديم كه قدرت، يك قدرت است و آن قدرت هم براى نفع همه است. آن قدرت هم براى نفع همه افراد و جامعه و تمام بشر آن قدرت به كار گرفته شده، براى نفع آنهاست. ⁽²⁶⁴⁾

تفسير بِسْمِ اللَّهِ الرَّحمَنِ الرَّحِيمِ‏

أن لحقيقة بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم مراتب من الوجود و مراحل من النزول و الصعود، بل لها حقائق متكثره بحسب العوالم و النشئات؛ و لها تجليات في قلوب السالكين بمناسبة مقاماتهم و حالاتهم؛ و أنّ التسمية المذكورة في اول كل سورة من السور القرآنية غيرها في سورة اخرى بحسب الحقيقة؛ و ان بعضها عظيم و بعضها اعظم و بعضها محيط و بعضها محاط؛ و حقيقتها في كل سورة تعرف من التدبر في حقيقة السورة التي ذكرت التسمية فيها لافتتاحها.

حقيقت بسم الله الرحمن الرحيم داراى مراتبى از وجود و مراحلى از نزول و صعود است؛ و به حسب عوالم و نشآت حقايق متكثرى داشته و در دل سالكان، به مناسبت مقامات و حالات آنان، تجلياتى دارد. و تسميه‏اى كه در آغاز هر سوره‏اى از سوره‏هاى قرآنى آمده، به حسب حقيقت غير از تسميه مذكور در سوره ديگر است؛ بعضى از اين تسميه بزرگند و بعضى بزرگتر، برخى محيطند و برخى ديگر محاط، و حقيقت معناى تسميه در هر سوره، از تدبر در معناى سوره‏اى كه در آغاز آن آمده است دانسته مى‏شود.