و اگر اهل معرفت هستى و مشى به طريقه عرفاء شامخين كنى ، با جلوه احدى و واحدى و ذاتى و فعلى اثبات علم ذاتى و فعلى حق به تمام ذرات موجودات كنى .
و اگر متعبد به كتب آسمانى و كلمات اصحاب وحى و تنزيلى ، به ضرورت همه اديان ، علم محيط ازلى را ثابت دانى ، و حق - جل و علا - را عالم ذرات كائنات غايب و حاضر خوانى ، و سعه و احاطه علم او را از قرآن شريف دريافتى .⁽³⁵⁰⁾
و نيز به هر مرتبه از علم و عرفان يا تعبد و ايمان هستى ، نفوذ قدرت و احاطه سلطنت و كمال مالكيت و تمام قاهريت و قيوميت ذات مقدسش را - علما و برهانا يا شهودا و عرفانا يا تحققا و ايقانا يا تعبدا و ايمانا - دريافتى ، و نيز او را تنزيه از نقص و تحديد، و تسبيح از عيب و تقييد، و تبرئه از جهات نقائص و اعدام و مسلوبيت از اوصاف زشت و ناهنجار كنى ؛ چون بخل و شح و حسد و حرص و امثال آن كه از كمال نقص و تمام عيب بروز كند، و ذات مقدس كمال مطلق و جمال بى حد از آن عارى و برى باشد. و نيز سعه رحمت و بسط رحمانيت و كمال جود و تمام نعمت او را نسبت به تمام ممكنات به مشاهده و عيان مى بينى .
نعمتهاى او ابتدائى و بى سابقه خدمت است .⁽³⁵¹⁾
و جلوه رحمانيت و رحيميت ذات مقدسش به تمام ممكنات - خدمتگزار باشد يا عاصى ، سعيد باشد يا شقى ، مؤ من باشد يا كافر - مبسوط است .⁽³⁵²⁾
رحمانيت مطلقه مر او را است كه قبل از پيدايش بشر تمام وسايل حيوة ملكى و ملكوتى ، دنياوى و آخرتى او را فراهم فرموده ، مواد عالم طبيعت و قواى ملكيه و ملكوتيه را خاضع اين انسان سركش قرار داده .
رحيميت تامه كامله ، مخصوص ذات مقدس است كه اين انسان را در عين اينكه از انزل موجودات طبيعيه خلق فرموده ، و بذر وجود او را در ماده كثيفه اين عالم ⁽³⁵³⁾ كه در صف نعال عوالم قرار گرفته - كشت فرموده ، او را لايق حركت به اوج كمال غير متناهى و وصول به مرتبه فناى مطلق قرار داده .⁽³⁵⁴⁾
اى انسان ضعيف بيچاره ! آن روزى كه در كتم عدم و چاه نيستى پنهان بودى ، و نه از تو و نه از پدران تو خبرى بود ((نه از درد نشان بود و نه از درد نشان ))⁽³⁵⁵⁾
هل اتى على الانسان حين من الدهر لم يكن شيئا مذكورا⁽³⁵⁶⁾
كدام قدرت كامله و رحمت واسعه تو را از آن ظلمت بى منتهى نجات داد، و كدام دست توانا به تو خلعت هستى و نعمت كمال و جمال عنايت فرمود؟!
آن روزى كه تو را پس از طى مراحل و مراتب به اصلاب آباء كشاندند، و ذراتى كثيف و قذر بودى ، كدام دست قدرت تو را به رحم امهات هدايت كرد؟ و اين ماده واحده بسيطه را، (چه كسى )⁽³⁵⁷⁾ اين اشكال عجيبه مرحمت كرد؟ با دام خدمت و عبادت ، لايق صورت انسانيه شدى ،. و اين همه نعم ظاهره و باطنه را با كدام جديت به دست آوردى ؟! با كدام جديت و طلب تو، تربيتهاى عالم رحم تمام شد. و هدايت به صحنه اين عالم شدى ؟!
و با كدام قابليت و عمل ، دل سخت و سنگين اين انسان را - كه بنى نوع خود را درهم مى درد - به تو آن طور رحيم و شفيق كرد كه با تمام منت - پس از آن سختيهاى زائيدن و زحمتها و تعبها - تو را به آغوش جان پرورش دهد؟! اين رحمت و رحمانيت از كيست ، و با كدام طلب و كوشش پيدا شده ؟! آن خون كثيف را ((چه كسى ))⁽³⁵⁸⁾ براى تو قبل از آمدن مبدل به شير لطيف گوارا كرد كه مناسبترين غذاها براى معده ضعيف ناتوان تو باشد؟! كدام جديت و كوشش مخلوق اين تهيه ها را ديد؟!
عزيزا! با كدام لياقت و جديت و كوشش ، لايق فرو فرستادن وحى الهى شدى ؟! بزرگترين رحمتهاى الهى و بالاترين نعمتهاى ربانى ، نعمت هدايت به صراط مستقيم و راهنمايى به طرق سعادت است . آيا كدام كسب و عمل بيا كدام لياقت و عبادت اين نعمت بزرگ را براى ما فراهم آورد؟ آيا با چه سابقه خدمتى ما لايق وجود انبياء عظام و سفراى كرام الهى شديم ؟
و آيا در كدام يك از اين نعم ظاهريه و باطنيه الهى كه از حد احصاء و شماره بيرون است و از طاقت عدد تحديد خارج است ⁽³⁵⁹⁾، بنده اى از بندگان يا مخلوقى از مخلوقات ، دخالت و شركت داشته و دارد؟
اى انسان محجوب كه در نعمتهاى بى سابقه الهى غرق و در رحمتهاى رحمانى و رحيمى فرو رفتى و ولى نعمت خود را گم كردى ، اكنون كه به حد رشد و تميز رسيدى ، به هر حشيشى متشبث و به هر پايه سستى معتمد شوى ؟!
امروز كه بايد با تفكر در نعمتها و رحمتهاى الهيه دست طلب را از مخلوق ضعيف كوتاه كنى ، و با نظر به الطاف عامه و خاصه حق - جل و علا - پاى كوشش را از در خانه غير حق ببرى ، و اعتماد جز به ركن ركين رحمت الهى نكنى ، چه شده است كه از ولى نعم خود غفلت كرده ، و به خود و عمل خود و مخلوق و عمل آنها اعتماد كردى ، و مرتكب چنين شركى خفى يا جلى شدى ؟
آيا در مملكت حق تعالى ، متصرفى جز خود ذات مقدس يافتى ، يا قاضى الحاجات ديگرى سراغ گرفتى ، يا دست رحمت حق را كوتاه و مغلول مى دانى ، يا نطاق رحمت او را از خود كوتاه مى بينى ، يا او را از خود و احتياج خود غافل مى پندارى ، يا قدرت و سلطنت او را محدود مى بينى ، يا او را به بخل و غل و شح نسبت مى دهى ؟
اى نويسنده مرده دل ! و اى گرفتار هواهاى نفسانيه و پاى بند آب و گل ! تا كى و چند كورى باطن و عماى قلبى ؟! و تا كى و چند به دامهاى ابليسى و تسويلات نفسانيه گرفتارى ؟!
هان ! لختى از خواب گران برخيز، و دوبينى و دوخواهى را به كنار گذار، و نور توحيد را به قلب خود برسان ، و حقيقت ((لا حول و لا قوة الا باللّه )) را به باطن روح بخوان ، و دست شياطين جن و انس را از تصرف در مملكت حق كوتاه كن ، و چشم طمع از مخلوق ضعيف بيچاره ببر!يا ايها الناس ضرب مثل فاستمعوا له ان الذين تدعون من دون اللّه لن يخلقوا ذبابا و لو اجتمعوا له و ان يسلبهم الذباب شيئا لا يستنقذوه منه ضعف الطالب و المطلوب ما قدروا الله حق قدره ان الله لقوى عزيز⁽³⁶⁰⁾
بار خداوندا! قوت و عزت خاص تو است و قدرت و سلطنت منحصر به ذات مقدس تو. ما بيچارگان ضعيف از فرط دل باختگى به دنيا، دست و پاى خود را گم كرديم ، و از نور فطرت محجوب و مهجور شديم ، و فطريات خويش را فراموش كرديم ، و به مخلوقى ضعيف و بينوا كه اگر ذبابى طعمه آنها را بربايد، قدرت بر استرداد آن ندارند و اگر همه به هم پشت به پشت بدهند تصرف در مورى نتوانند - دل داديم و اعتماد كرديم ، و از ساحت قدس تو و توكل به ذات مقدس تو دور افتاديم .
بارالها! اين دل هر جائى ما را يكجائى كن و اين چشم دوبين را يك بين فرما، و جلوه توحيد و تفريد و تجريد را در طور قلب ما متجلى كن ، و جبل انانيت و انيت ما را مندك و فانى فرما، و ما را به حد فنا رسان تا از رؤ يت توكل نيز فارغ شويم انّك الولى المفضال .
فصل چهارم : در معرفت بعض مراتب و درجات توكل است :
بدانكه اختلاف درجات توكل به اختلافات معرفت به اركان آن است :
چنانچه اگر به طريق علم آن اركان را دريافت ، حكم به لزوم توكل كند (علما و برهانا) و پيش از اين معلوم شد كه اين مرتبه را توكل نتوان گفت .⁽³⁶¹⁾
و اگر ايمان به اركان مذكوره آورد صاحب مقام توكل شود، و اين اول مرتبه توكل است .
پس مؤ من چون همه اشياء را براى خود مخلوق مى داند و خود را براى حق - چنانچه شهادت دهد به اين مطلب خود مقام جامعيت انسانى ، كه دلالت بر آن دارد آيه كريمه لقد خلقنا الانسان فى احسن تقويم # ثم رددناه اسفل سافلين ⁽³⁶²⁾ و همين طور آيه كريمه ((و علم آدم الاسماء كلها))⁽³⁶³⁾، قول على - عليه السلام - در اشعار منسوب به آن بزرگوار:اتزعم انك جرم صغير و فيك انطوى العالم الاكبر⁽³⁶⁴⁾ - پس تمام موجودات عوالم غيب و شهادت ، مخلوق براى رساندن اين موجود شريف است به مقام خود، و در قدسيات وارد است :يابن آدم خلقت الاشياء لاجلك و خلقتك الاجلى ⁽³⁶⁵⁾
پس چون اشياء را براى خود مخلوق ديد، و كيفيت استعمال موجودات را در صلاح نفس خود و در رساندن او را به كمال لايق خود دريافت ، و حق - جل و علا- را عالم به استعمال آنها به وجه صلاح دريافت ، و بقيه اركان توكل را به نور ايمان دريافت ؛ توكل به حق كند و ذات مقدس را براى اين مقصد بزرگ وكيل خود كند.
و چون مرتبه ايمان به حد طمانينه و اطمينان رسيد، تزلزل و اضطراب به گلى ساقط شود، و دل سكونت به حق و تصرف حق پيدا كند. و تا انسان در اين حدود است ، در مقام كثرت واقع است ، و از براى غير حق تصرفى قايل است .
پس چون از اين مقام گذشت ، به نور معرفت جلوه اى از جلوات توحيد فعلى را دريابد و تصرف ديگر موجودات را ساقط كند و چشم دلش از ديگر موجودات به كلى كور شود و به وكالت حق - جل و علا- روشن شود.
و چون از اين مقام گذشت ، به مشاهده حضوريه ، جلوه توحيد را شهود كند، و علل توكل را دريابد؛ زيرا كه توكل اثبات امور است براى خود، و وكيل خواستن حق است در امورى كه راجع به خود است . پس در اين مقام ، ترك توكل گويد و امور را به حق راجع كند و توكيل و توكل و وكالت را نقص و شرك انگارد؛ كه ((حسنات الابرار سيآت المقربين ))^{(366 )}
و بايد دانست كه توكل ، منافات با كسب ندارد بلكه ترك كسب و تصرف به علت توكل ، از نقصان است و جهل ؛ زيرا كه ترك اعتماد به اسباب است و رجوع اسباب است به مسبب الاسباب ، پس با وقوع در اسباب منافات ندارد. و اينكه بعضى گفته اند: يكى از درجات توكل - كه آن توكل خاصه است - اين است كه متوكل در بيابانها بى زاد و راحله سير كند و اعتماد به خدا كند براى تصحيح مقام توكل ⁽³⁶⁷⁾، چنانچه از ابراهيم الخواص نقل كنند كه حسين بن منصور او را ملاقات كرد كه در باديه سير مى كند، پس احوال او را پرسيد، گفت : در صحراهاى بى آب و علف سير مى كنم كه خود را امتحان كنم كه توكل به خدا دارم يا نه ؟ حسين گفت تو كه عمر خود را در عمران باطن خود صرف مى كنى ، پس چه وقت به فناء در توحيد مى رسى ؟!⁽³⁶⁸⁾
اين دو مرد، جاهل به مقام توحيد و توكل بودند؛ زيرا كه صحراگردى و قلندرى را به مقام توكل اشتباه كردند و ترك سعى و از كار انداختن قوائى را كه حق تعالى عنايت فرموده به خرج توحيد و توكل گذاشتند. و اين از جهل به مقام توحيد و توكل است ؛ زيرا كه حقيقت توحيد، در يافتن آن است كه تمام تصرفات خلقى ، حقى است و رؤ يت جمال جميل حق در مرآت كثرت است . بلى ، احتجاب به كثرت مخالف توحيد است ، و آن صحرا و غير صحرا ندارد.
پس سالك الى الله براى تصحيح مقام توكل بايد به نور معرفت ، از اسباب ظاهره منقطع شود و از اسباب ظاهره طلب حاجت نكند؛ تنه ترك عمل كند.
و توان گفت : مقصود خواجه عارف انصارى نيز از اينكه فرمايد:و الدرجة الثانية : التوكل مع اسقاط الطلب و غض العين عن السبب اجتهادا فى تصحيح التوكل ⁽³⁶⁹⁾ همين است كه مذكور شد؛ گر چه شارح قاسانى ⁽³⁷⁰⁾ غير از آن فهميده و شرح كرده ⁽³⁷¹⁾. بالجمله اجمال در طلب و سعى در حاجات خود و مؤ منين منافات با توكل ندارد، چنانچه معلوم شد.
فصل پنجم : در بيان آنكه توكل از جنود عقل و از لوازم فطرت مخموره است ، و اشاره به معنى حرص و اينكه از جنود جهل و ابليس و از لوازم فطرت محجوبه است :
بدانكه يكى از لطايف و حقايقى كه در فطرت تمام عائله بشرى ، به قلم قدرت ازلى ، ثبت و از احكام فطرت مخموره است ، فطرت افتقار است .
و آن چنان است كه جميع سلسله بشر - بى استثناء احدى از آحاد - بى اختلاف رائى از آراء، خود را به هويت ذاتيه و به حسب اصل وجود و كمال وجود محتاج و مفتقر، و حقيقت خود را متعلق و مرتبط بيند. فرضا اگر سلسله غير متناهيه اى از آنها تشكيل شود جميع آحاد سلسله غير متناهيه به لسان واحد افتقار و احتياج خود را اعلام و اظهار كنند، بلكه اين حكم سازى و جارى در تمام موجودات ممكنه عالم است .
چنانچه اگر سلسله هائى غير متناهيه از حيوان و نبات و جماد و معدن و عنصر در عالم تشكيل شود، و فرضا كسى از آنها سؤ ال كند كه : شما در وجود و كمال وجود و آثار وجود، مستقل و مستغنى هستيد، همه به لسان ذاتى فطرى گويند: ما محتاج و مفتاق و مفتقر و مرتبط هستيم . پس از اين ، اگر كسى از اين سلسله هاى غير متناهيه از موجودات ، فرضا به طور احاطه و استغراق سؤ ال كند:
اى سلسله غير متناهيه از سعداء و اى سلسله غير متناهيه از اشقياء و اى سلسله غير متناهيه از حيوانات ، و اى سلسله غير متناهيه نبات و معدن و عنصر و جن و ملائكه و امثال آن - هر چه در وهم و خيال و عقل از سلسله ممكنات آيد -، آيا شما محتاج به چه موجودى هستيد؟
همه آن آحاد سلسله ها به زبان گوياى فطرى و لسان واحد ذاتى گويند: ماها محتاجيم به موجودى كه چون خود ما محتاج و مفتقر نباشد، و ما مستظل از كاملى هستيم كه چون خود ما سلسله ممكنات ، مستظل به غير نباشد؛ بلكه مستقل و تمام و كامل باشد. آن كس كه از خود چيزى ندارد، و خود در ذات و صفات و افعال استقلال ندارد، و در همه جهات و جوديه محتاج و مفتقر است ، نتواند رفع احتياج ما كند، و سد خلت و طرد اعدام از ما كند و همه اين شعر را كه از لسان فطرت صادر شده ، به لسان حال و ذات و فطرت مى خوانند:

ذات نايافته از هستى ، بخش
	كى تواند كه شود هستى بخش

و اگر اين فطرت را قدرى تفصيل دهيم و حكم آن را توضيح دهيم ، جميع اسماء و صفات كه در دار تحقق موجود است و از كمالات مطلقه است ، براى ذات مقدس غنى مطلق ثابت شود. پس از لوازم آن فطرت ، رجاء و خوف و توكل و تسليم و ثقه و امثال آن پيدا شود.
پس معلوم شد توجه ناقص به كامل مطلق براى رفع نقص و احتياج او فطرى و جبلى است ، و توكل از جنود عقل و از لوازم فطرت مخموره است .
و چون حقيقت حرص ، عبارت است از شدت توقان نفس به دنيا و شؤ ون آن ، و كثرت تمسك به اسباب و توجه قلب به اهل دنيا و كثرات لازمه آن است . خود آن لازم جهل به مقام مقدس حق - جل و علا - و قدرت كامله و عطوفت و رحمت آن است پس چون محتجب از حق است و متوجه به اسباب عاديه و نظر استقلال به اسباب دارد، متشبث به آنها شود - عملا و قلبا - و منقطع از حق گردد.
پس طمانينه و وثوق از نفس برود و اضطراب و تزلزل جايگزين آن گردد. و چون از اسباب عاديه حاجت آن روا نشود و آتش روشن آن خاموش نگردد، حالت اضطراب و توقان و تمسك و تشبث به دنيا و اهل آن ، روز افزون شود تا آنجا كه انسان را به كلى در دنيا فرود برد و غرق كند.
و معلوم است خود حرص و لازم و ملزوم آن از احتجاب فطرت و از جنود جهل و ابليس است ، و خود آن شر و از لوازم شر است و منتهى به شر شود، و كمتر چيزى انسان را مثل آن به دنيا نزديك كند، و از حق تعالى و تمسك به ذات مقدسش دور و مهجور نمايد.
فصل ششم : در مدح توكل و ذم حرص از طريق نقل :
خداى تعالى در سوره انفال فرمايد در وصف مؤ منين مى فرمايد:
انما المؤ منون الذين اذا ذكر الله و جلت قلوبهم و اذا تليت عليهم آياته زادتهم ايمانا و على ربهم يتوكلون# - الى ان قال - اولئك هم المؤ منون حقا .⁽³⁷²⁾
خداى تعالى به طريق حصر (فرموده ): مؤ منان آنهائى هستند كه داراى اين چند صفت باشند و غير اينها مؤ من نيستند.
از آن جمله آن است كه بر پروردگار خود اعتماد و توكل كنند، و كارهاى خود را واگذار به او كنند، و دلبستگى به ذات مقدس او پيدا كنند. پس آنان كه دل خود را به ديگرى دهند، و نقطه اعتمادشان به موجود ديگر جز ذات مقدس حق باشد، و در امور حود چشم اميد به كسى ديگر داشته باشند، و گشايش كار خود را از غير حق طلب كنند، آنها از حقيقت ايمان تهى و از نور ايمان خالى هستند. و اين آيه شريفه و آيات شريفه ديگر كه بر اين مضمون هستند⁽³⁷³⁾ شاهد بر آن است كه پيش از اين مذكور داشتيم كه انسان تا به مدينه ايمان نرسد، به مقام توكل نايل نگردد.⁽³⁷⁴⁾
و در سوره مباركه تغابن فرمايد:الله لا اله الا هو و على الله فليتوكل المؤ منون ⁽³⁷⁵⁾
و اينكه كلمه شريفه توحيد را توطئه قرار داده و پس از آن امر فرموده با تاكيد كه مؤ منين بر خداى تعالى توكل كنند، اشاره ممكن است باشد به مرتبه بالاترى از مقام اول ، و لهذا مؤ منين را كه در آيه سابقه از خواص آنها ((توكل على الله )) را قرار داده بود، در اين آيه شريفه امر به توكل فرموده . و شايد اين ذكر كلمه توحيد اشاره به آن باشد - كه سابقا مذكور شد - كه پس از مقام ايمان و كمال آن جلوه توحيد فعلى در قلب سالك ظاهر شود، و به اين جلوه دريابد كه الوهيتو تصرفى از براى موجودى از موجودات نيست در مملكت حق تعالى ، و او است يگانه متصرف و مؤ ثر در امور، و غير او ضار و نافعى در عالم وجود نيست پس به مرتبه بالاترى از توكل رسد.
و در سوره مباركه آل عمران در ضمن خطاب به رسول خدا فرمايد:
فاذا عزمت فتوكل على الله ان الله يحب المتوكلين .⁽³⁷⁶⁾
و اين مرتبه بالاترين مقام توكل شايد كه ما پيش از اين مذكور نداشتيم و آن توكلى است كه از براى ساكل پس ‍ از مقام ((فناى كلى )) و رجوع به مملكت خود و ((بقاى بالله )) دست دهد، و سالك در اين مقام در عين حال كه در كثرت واقع است ، در ((توحيد جمع )) مستغرق است و در عين حال كه تصرفات موجودات را تفصيلا مى بيند، جز حق تعالى موجودى را متصرف نمى بيند و لهذا حق تعالى امر فرموده رسول خدا را به اين مرتبه و فرموده : ((ان الله يحب المتوكلين )) و مرتبه محبوبيت براى متوكلين ثابت فرموده .
و اما احاديث از طريق اهل بيت عصمت و طهارت :
از آن جمله روايت فرموده شيخ بزرگوار ثقة الاسلام كلينى - رحمه الله - به اسناد خود از حضرت صادق - سلام الله عليه - قال :
ان الغنى و العز يجولان فاذا ظفرا بموضع التوكل اوطنا⁽³⁷⁷⁾
آرى ، غنا و بى نيازى و عزت نفس و كمال آن به اعتماد و توكل به حق است . كسى كه روى نياز به درگاه غنى مطلق آورد، و دلبستگى به ذات مقدس حق تعالى پيدا كرد، و چشم طمع از مخلوق فقير و نيازمند پوشيد، بى نيازى و غناى از مخلوق در قلب او جايگزين شود، و عزت و بزرگوارى در دل او وطن كند.
چنانچه تمام فقر و ذلت و عجز و منت از حرص و طمع و اميدوارى به مخلوق ضعيف است . خداى تعالى فرمايد:
و من يتوكل على الله فهو حسبه .⁽³⁷⁸⁾
خداى تعالى بس است براى كسى كه توكل به او كند.
متوكل را مقطع از مخلوق فرموده و اين غايت عزت و عظمت نفس و غناى از ديگران است .
و هم به سند خود از حضرت صادق - عليه السلام - نقل فرموده :
قال : من اعطى ثلاثا يمنع ثلاثا. من اعطى الدعاء اعطى الاجابة و من اعطى الشكر اعطى الزيادة و من اعطى التوكل اعطى الكفاية ، ثم قال : اتلوت كتاب الله - عز و جل -: ((و من يتوكل على الله فهو حسبه )) و قال : ((لئن شكرتم لازيدنكم )) و قال : ((ادعونى استجب لكم ؟⁽³⁷⁹⁾
و از حضرت موسى بن جعفر - سلام الله عليه - نقل نموده :
قال الراوى :سالته عن قول الله - عز و جل ((و من يتوكل على الله فهو حسبه )) فقال : التوكل على الله درجات ، منها ان تتوكل على الله فى امورك كلها، فما فعل بك ، كنت عنه راضيا، تعلم انه لا يالوك خيرا و فضلا، و تعلم ان الحكم فى ذلك له ، فتوكل على الله بتفويض ذلك اليه وثق به فيها و فى غيرها⁽³⁸⁰⁾
در اين حديث شريف دو ركن از اركان توكل را كه اعتقاد به آن مشكلتر بوده ذكر فرموده : يكى آن كه انسان بداند، خداى تعالى كوتاهى نكند در رساندن فضل و خير به او. ديگر آن كه فرمان در همه امور، با حق تعالى است ، و او است صاحب قدرت كامله محيطه و مجارى جميع امور به دست حق - جل و علا - است . بلكه شايد تصريحا و تلويحا به همه اركان توكل اشاره فرموده باشد، زيرا كه لازمه آن كه مجارى همه امور در دست حق تعالى باشد آن است كه عالم به همه امور باشد، و لازمه كوتاهى نكردن در حق بنده آن است كه بخل و منع در او راه نداشته باشد.
و در مستدرك وسايل از جفريات ، سند به حضرت اميرالمؤ منين - عليه السلام - رساند:
قال : الايمان له اركان اربعة : التوكل على الله ، و التفويض اليه ، و التسليم لامر الله تعالى ، و الرضا بقضاء الله .⁽³⁸¹⁾
بايد دانست كه ايمان ، به يك مرتبه ، پايه و ركن اين قبيل ملكات نفسانيه و احوال فاضله قلبيه است (چنانچه پيشتر ذكر شد)⁽³⁸²⁾، همين طور اين امور اركان ايمانند، و ايمان محفوظ ماند - به حسب حقيقت - با داشتن اين معنويات ، به اين معنى كه يك مرتبه از ايمان اين ملكات را آورد، و چون اين ملكات و فضايل در نفس حاصل شد و رسوخ پيدا كرد، انسان را به مرتبه كاملتر از ايمان ترقى دهد. و مرتبه بالاتر از ايمان ، مرتبه كاملتر از اين فضايل آورد. و همين طور هر مرتبه (اى ) بر مرتبه ديگر معتمد است . و به اين بيان جمع بين بسيارى از آيات شريفه شود، و همين طور جمع بين بسيارى از اخبار شريفه گردد.
و در كتاب مستدرك عن ابى بصير عن الصادق - عليه السلام - قال :
قال لى : ما من شى ء الا و له حد. قال : فقلت : و ما حد التوكل ؟ قال : اليقين . قلت : فما حد اليقين ؟ قال : ان لا يخاف مع الله شيئا.⁽³⁸³⁾
حد شى ء آن است كه شى ء به آن منتهى شود. و در اين جا شايد مقصود آن است كه توكل منتهى شود به يقين ، و صاحب توكل داراى مقام يقين شود، چنانچه يقين منتهى شود به توحيد فعلى كه غير حق ضارّ و نافعى و مؤ ثر و مقدرى نبيند. و شايد مقصود آن باشد كه توكل محفوف و محدود به يقين است و بى تحقق يقين ، توكل به حقيقت محقق نشود، چنانچه يقين به حقيقت ثمره توحيد است و محفوف و محدود به آن است . و شايد به حسب اختلاف درجات هر يك از دو معنى درست باشد.
و هم در مستدرك از ابوذر - رحمه الله - روايت نموده .
قال : قال رسول الله - صلى الله عليه و آله -: يا اباذر! ان سرك ان تكون اقوى الناس ، فتوكل على الله ⁽³⁸⁴⁾ الحديث .
و فيه عن النبى - صلى الله عليه و آله - قال : من احب ان يكون اتقى الناس فليتوكل على الله ⁽³⁸⁵⁾
و فيه : ((و سال النبى - صلى الله عليه و آله - جبرئيل عن تفسير ((التوكل )) فقال : الياس من المخلوقين ، و ان يعلم ان المخلوق لا يضر و لا ينفع و لا يعطى و لا يمنع ⁽³⁸⁶⁾
و اين تفسير به يكى از لوازم ذهنى توكل است كه از مقدمات حصول آن نيز هست خارجا، به اين معنى كه انسان تا ترك توجه به مخلوق نكند، و سفر از منزل طبيت و كثرت نكند، توجه به حق در قلبش محكم نشود و به منزل روحانيت و وحدت و اصل نشود.
و فيه عن ارشاد القلوب ، عن اميرالمؤ منين - عليه السلام - عن رسول الله - صلى الله عليه و آله - فى خبر المعراج انه قال : ((يا رب اى الاعمال افضل ؟ فقال الله - عز و جل -: يا احمد ليس شى ء افضل عندى من التوكل على و الرضا بما قسمت .⁽³⁸⁷⁾
و احاديث در اين باب بسيار است ⁽³⁸⁸⁾. و ما اين باب را اين جا ختم مى كنيم و از خداى تعالى توفيق حصول اين خاصه را خواستاريم ، و به حق - جل و علا - ايكال امر مى كنيم ، در طى اين مراحل بى پايان .و من يتوكل على الله فهو حسبه ان الله بالغ امره قد جعل الله لكل شى ء قدرا⁽³⁸⁹⁾
تتمة
و چون حقيقت توكل و مدايح آن معلوم شد، حرص كه ضد آن است و ذمائم آن نيز معلوم شود. و آن يكى از جنود بزرگ جهل است و ابليس ، كه كمتر دامى از دامهاى ابليس در بنى آدم مثل آن مورد تاثير است . و آن از جهل به حق و توحيد و اسماء و صفات و مجارى قضاى الهى حاصل شود و صاحب اين خلق زشت و خاصه مهلكه از حق تعالى و قدرت و نعمتهاى او غافل است ، و به مسلك اهل معرفت در حد شرك و كفر داخل است . و چون تمام مقدمات و پايه هاى او بر جهل نهاده شده و جهل خود احتجاب فطرت است (چنانچه سابقا مذكور شد)، از اين جهت آن از لوازم فطرت محجوبه و از جنود جهل به شمار مى رود.
و اين خلق فاسد انسان را به طورى به دنيا متوجه كند، و ريشه حب دنيا را در دل محكم كند، و زخارف آن را در قلب تزئين كند و جلوه دهد، و مورث اخلاق و اعمال ناهنجار ديگر گردد، چون بخل و طمع و غضب و منع حقوق واجبه الهيه و قطيعه رحم و ترك صله اخوان مؤ منين و امثال آن كه هر يك خود سببى مستقل است در هلاكت انسان .
و ما اكنون بعضى از آيات كريمه و اخبار شريفه (اى ) كه در اين باب وارد است ، مذكور مى داريم ، بلكه نفس ‍ حريص به دنيا را از آن تنبهى حاصل شود. خداى تعالى ، در سوره مباركه معارج ، پس از آن كه شمه (اى ) از احوال و اهوال قيامت را ذكر مى فرمايد، به بيانى كه دل اشخاص بيدار را مى شكافد و فؤ اد مؤ منين را ذوب مى كند مى فرمايد:
كلا آنها لظى # نزاعة للشوى # تدعو من ادبر و تولى # و جمع فاوعى # ان الانسان خلق هلوعا # اذا مسه الشر جزوعا # و اذا مسه الخير منوعا.⁽³⁹⁰⁾
سبحانه و تعالى ! اين كلام معجز نظام را نتوان به نطاق بيان در آورد، و لباس ترجمه به قامت قيامت آن پوشانيد، چه كه به هر بيانى درآيد، از لطافت آن و تاثيرش در نفس كاسته شود.
((كلا)) مربوط به آيات سابقه است ، يعنى هرگز انسان را در آن روز هولناك چيزى نتوان از عذاب نجات دهد، گر چه زن و فرزند و هر چه در عالم است ، فدا دهد.
همانا آتش جهنم شعله ور است و با آن شعله ، گوشت و پوست و عصب و عروق را از استخوان مى ريزد، دائما، پس مى رويد.
آن شعله به خود دعوت مى كند آنهايى را كه از حق رو برگردان شدند و پشت كردند و جمع كردند مال و منال را و خزينه كردند.
همانا انسان بسيار حريص خلق شده . چون به او شرى رسد، جزع كند. و چون خبرى رسد، منع كند و حقوق الهى و خلقى را ندهد.
و بايد دانست كه چون فطرت محجوبه ، چون طبيعت ثانويه شده است از براى انسان ، از اين جهت فرموده : ((ان الانسان خلق هلوعا))⁽³⁹¹⁾ و اين منافات با خلق فطرت بر سلامت ندارد، چنانچه واضح است .
و روايات شريفه در اين باب بسيار است ، و ما به ذكر كمى از آن قناعت كنيم .
كافى باسناده عن ابى عبدالله - عليه السلام - قال : ((قال ابوجعفر - عليه السلام -: مثل الحريص على الدنيا مثل دودة القز كلما ازدادت من القز على نفسه الفا كان ابعد لها من الخروج حتى تموت غما)). قال : ((و قال ابو عبدالله : اغنى الغنى من لم يكن للحرص اسيرا⁽³⁹²⁾
مى فرمايد: ((مثل حريص به دنيا همچون كرم ابريشم است ، هر چه به خود بيشتر بپيچد، از خارج شدن دورتر شود، تا آن كه بميرد)). و حضرت صادق فرمود: ((بى نيازترين بى نيازان كسى است كه اسير حرص نباشد)).
و از حضرت صادق ، در وسايل منقول است كه فرمود: ((حريص از دو خصلت محروم و ملازم دو خصلت است : محروم از قناعت است ، پس راحتى ار او سلب شود، و محروم از رضا است ، پس يقين از او مفتقد گردد)).⁽³⁹³⁾
و در مستدرك وسايل سند به حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - رساند كه فرمود: ((پير مى شود پسر آدم و دو خصلت در او جوان شود: حرص بر مال و حرص بر عمر)).⁽³⁹⁴⁾
و از حضرت امير - عليه السلام - منقول است كه از او سؤ ال شد: چه ذلتى از هر چيز ذلتش بيشتر است ؟ فرمود: ((حرص بر دنيا)).⁽³⁹⁵⁾
و عن تحف العقول عن اميرالمؤ منين - عليه السلام - انه قال فى وصيته للحسين - عليه السلام -:
اى بنى ! الحرص مفتاح التعب ، و مطية النصب ، و داع الى التقحم فى الذنوب . و الشره جامع لمساوى العيوب .⁽³⁹⁶⁾
مقصد دهم و يازدهم در رافت و رحمت و ضد آنها است كه قسوت و غضب است
فصل اول مقصود از رافت و قسوت :
اهل لغت و ادب رافت را كمال رحمت دانند، و گويند رقيقتر از رحمت است ، چنانچه جوهرى گويد: ((الرافة ارق من الرحمة )).⁽³⁹⁷⁾ و در مجمع گويد:الرؤ وف شديد الرحمة ، و الرافة ارق من الرحمة ⁽³⁹⁸⁾
و بعض اهل تحقيق و فلسفه فرموده است كه : رحمة و رافت متقارب هستند، چنانچه ضد آنها نيز كه قسوت و غضب است همينطور است . و دو تاى اول تفسير شده اند به رقت قلب .
و گوئى رحمت ، حال قلب معنوى - يعنى ((نفس )) - است ، و رافت ، حال قلب جسمانى است ، زيرا كه براى روح كه عقل است ، مظاهر و منازلى است ، مثل نفس و بدن . و همينطور غضب ، حال نفس است ، و قسوة حال قلب صنوبرى است .⁽³⁹⁹⁾ انتهى كلامه مترجما.#⁽⁴⁰⁰⁾
و اين كه فرموده است : رافت و قسوة حال قلب جسمانى صنوبرى است ، در ظاهر درست نيايد، زيرا كه اين دو از امور معنويه غير جسمانيه ملازم با ادراك يا متقوم به ادراك است كه از افق جسم و جسمانى بعيد و منزه است . لكن مقصود آن است كه رافت به افق جسمانيت ، نزديكتر از رحمت است ، و به عبارت ديگر، رحمت از صفات نفس است در وجهه غيبيه ملكوتيه آن ، و رافت از صفات آن است در وجه ظاهره آن ، كه تعبير از آن به مقام صدر توان كرد.
و بايد دانست كه در حقيقت رحمت و رافت ، معنى رقت كه ملازم با انفعال است دخالت ندارد، بكله اين حقايق چون ساير حقايق وجوديه به حسب اختلاف نشئات و مراتب و منازل ، احكام آنها بالعرض فرق كند. چنانچه حقيقت علم و قدرت و حيوة - كه از اصول اوصاف كماليه وجوديه است - به حسب منازل و مراحل صعود و نزول ، احكامشان فرق دارد، از مرتبه علم و قدرت و حيوة ذاتيه واجبه قديمه قيوميه ، تا مرتبه نازله انفعاليه تجدديه حادثه متقومه به غير.
و اين اختلاف از توابع اختلاف حقيقت وجود و عرض عريضى كه در آن حقيقت است ، مى باشد، چنانچه در محل خود مقرر و مبرهن است .⁽⁴⁰¹⁾
بنابراين ، حقيقت رحمت و رافت و عطوفت و امثال آن به حسب نشئات وجود و درجات نزول و صعود، مختلف الحكم و الاثر شود، چنانچه در نشئه نازله طبيعت ملازم با انفعال و تاثر است .
و اين ملازم نيست كه حكم آن در تمام نشئات چنين باشد تا آن كه محتاج باشيم :
اين قبيل اسماء را كه بر ذات مقدس حق - تعالى شانه - اجراء مى شود، تاويل كنيم به ترتيب آثار.
يا بگوئيم : معنى رافت حق تعالى و عطوفت او، معامله نمودن آن ذات مقدس است با مؤ منين ، معامله رافت و عطوفت .
و هيمن طور نسبت به مقابلات اسماء جمالى .
و اين تاويلات علاوه بر برودت ، مخالف با برهان نيز هست . و عجب آن است كه محقق بزرگ و فيلسوف كبير، جناب صدرالمتالهين - قدس سره - در اين مقام اين تاويل بارد را فرموده ، چنانچه در شرح اصول كافى فرمايد:
و اذا وصف الله بالرافة و الرحمة - فان من اسمائه الرؤ وف الرحيم - كان اتصافه بهما على وجه اعلى و اشرف ، و كان باعتبار المظاهر و الاثار. و كذا نسبة الغضب اليه باعتبار ما يصدر عنه فى حق اعدائه .⁽⁴⁰²⁾
گرچه ممكن است مقصود ايشان از اين كه گويد: اتصاف ذات مقدس به وجه اعلى و اشرف است ، اشاره به همان باشد كه ما ذكر كرديم . و قول ديگرشان كه گويند: ((و كان باعتبار المظاهر...)) اشاره به وجه ديگرى باشد، به سبيل مماشات با قوم .
بنابراين ، خوب بود عبارت : ((او كان )) عوض ((و كان )) باشد، والامر سهل .
فصل دوم : در بيان تاثير رافت :
بدان كه رحمت و رافت و عطوفت و امثال آن ، كه از جلوه هاى اسماء جماليه الهيه است ، خداى - تبارك و تعالى - به حيوان مطلقا و به انسان بالخصوص ، مرحمت فرموده ، براى حفظ انواع حيوانيه و حفظ نوع و نظام عائله انسانى . و اين جلوه (اى ) از رحمت رحمانيه است كه نظام عالم وجود، مطلقا بر پايه آن نهاده شده .
و اگر اين رحمت و عطوفت در حيوان و انسان نبود، رشته حيات فردى و اجتماعى گسيخته مى شد. و با اين رحمت و عطوفت ، حيوان حفظ و حضانت اولاد خود، و انسان حراست از عائله خود، و سلطان عادل حفظ مملكت خود مى كند. اگر اين رحمت و شفقت و رافت نبود، هيچ مادرى تحمل مشقتها و زحمتهاى فوق العاده اولاد خود را نمى كرد. و اين جذبه رحمت و رافت الهى است كه قلوب را به خود مجذوب نموده ، و بالفطره حفظ نظام عالم را مى فرمايد.
اين رحمت و رافت است كه معلمين روحانى و انبياء عظام و اولياء كرام و علماء بالله را به آن مشقتها و زحمتها اندازد، براى سعادت نوع خود و خوشبختى دائمى عائله انسانى . بلكه نزول وحى الهى و كتاب شريف آسمانى ، صورت رحمت و رافت الهيه است در عالم ملك ، بلكه تمام حدود و تعزيرات و قصاص و امثال آن ، حقيقت رحمت و رافت است كه در صورت غضب و انتقام جلوه نموده : ((و (لكم ) فى القصاص ‍ حيوة يا اولى الالباب ))^{(403 )}، بلكه جهنم رحمتى است در صورت غضب براى كسانى كه لياقت رسيدن به سعادت دارند. اگر تخليصاتى و تطهيراتى كه در جهنم مى شود نبود، هرگز روى سعادت را آن اشخاص ‍ نمى ديدند.
بالجمله : كسى كه قلب او از رافت و رحمت به بندگان خدا خالى باشد، او را بايد از مسلك اين جمعيت خارج كرد و از حق دخول در عائله بشرى محروم نمود.
اهل معرفت فرمايند: ((بسط بساط وجود و كمال وجود به اسم رحمان و رحيم است )).⁽⁴⁰⁴⁾
و اين دو اسم شريف از امهات اسماء و اسماء محيطه واسعه است ، چنانچه در كريمه الهيه است : ((و رحمتى وسعت كل شى ء))⁽⁴⁰⁵⁾، و فرمايد: ((ربنا وسعت كل شى ء رحمة و علما)).⁽⁴⁰⁶⁾
و از اين جهت است كه در مفتاح كتاب الهى ⁽⁴⁰⁷⁾، اين دو اسم بزرگ تابع اسم اعظم قرار داده شده است ، اشاره به آن كه مفتاح وجود حقيقت رحمت رحمانيه و رحيميه است ، و رحمت سابق بر غضب . و از اين باب ، اهل معرفت گويند: ((بسم الله الرحمن الرحيم ظهر الوجود)).⁽⁴⁰⁸⁾
اين اسم رحمت كه شعب آن رافت و عطوفت و امثال آن از اسماء صفاتيه و افعاليه است - كه حق تعالى بيشتر خود را به آن معرفى فرموده ، و در هر يك از سور قرآنيه آن را تكرار فرموده تا دلبستگى بندگان به رحمت واسعه آن ذات مقدس روز افزون شود، و دلبستگس به رحمت حق منشا تربيت نفوس و نرم شدن قلوب قاسيه شود.
با هيچ چيز مثل بسط رحمت و رافت و طح دوستى و مودت نمى توان دل مردم را به دست آورد، و آنها را از سركشى و طغيان بازداشت . و لهذا، انبياء عظام مظاهر رحمت حق - جل و علا - هستند، چنانچه خداى تعالى معرفى رسول اكرم - صلى الله عليه و آله - را فرموده در آخر سوره توبه - كه خود سوره غضب است - به اين نحو:
لقد جاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤ منين رؤ وف رحيم .⁽⁴⁰⁹⁾
و در شدت شفقت و رافت آن بزرگوار بر همه عائله بشرى بس است آيه شريفه اول سوره شعراء كه فرمايد:
لعلك باخع نفسك الا يكونوا مؤ منين .⁽⁴¹⁰⁾
و در اوائل سوره كهف كه فرمايد:
فلعلك باخع نفسك على آثارهم ان لم يؤ منوا بهذا الحديث اسفا. ⁽⁴¹¹⁾
سبحان الله ! تاسف به حال كفار و جاحدين حق و علاقه مندى به سعادت بندگان خدا كار را چقدر به رسول خدا - صلى الله عليه و آله - تنگ نموده كه خداى تعالى او را تسليت دهد، و دل لطيف او را نگهدارى كند كه مبادا از شدت هم و حزن به حال اين جاهلان بدبخت ، دل آن بزرگوار پاره شود، و قالب تهى كند. و نيز خداى تعالى ، مؤ منين را به اين صفت شريف ، توصيف فرمايد در سوره مباركه فتح ، آن جا كه فرمايد:
محمد رسول الله و الذين معه اشداء على الكفار رحماء بينهم الاية .⁽⁴¹²⁾
و روايات شريفه راجع به اين اوصاف شريفه ، بسيار وارد است ، و ما به ذكر بعض آنها قناعت مى كنيم .
در كتاب شريف وسايل ، در كتاب حج از كتاب شريف كافى ، سند به حضرت صادق رساند:
انه يقول لاصحابه : اتقوا الله و كونوا اخوة بررة ، متحابين فى الله ، متواصلين متراحمين ، تزاوروا و تلاقوا و تذاكروا امرنا و احيوه .⁽⁴¹³⁾
و باسناده عن ابى عبدالله قال :
يحق على المسلمين الاجتهاد فى التواصل ، و التعاون على التعاطف ، و المواساة لاهل الحاجة ، و تعاطف بعضهم على بعضى حتى تكونوا كما امركم الله - عز و جل -: ((رحماء بينهم ))، متراحمين مغتمين لما غاب عنكم من امرهم ، على ما مضى عليه معشر الانصار على عهد رسول الله صلى الله عليه و آله .⁽⁴¹⁴⁾
و از مجالس شيخ عظيم الشان الحسن بن محمد الطوسى بسنده عن على قال :قال رسول الله ، ان الله - عز و جل - رحيم يحب كل رحيم ⁽⁴¹⁵⁾
و در مستدرك وسايل است : العلامة الحلى فى الرسالة السعدية عن رسول الله - صلى الله عليه و آله - انه قال :